Witamy w Cedyni! - Żelichów

ŻELICHOW (do 1945 r. – niem. Durren-Selchow)

LOKALIZACJA
Żelichów położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodoniopomorskiego i południowo-wschodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze, w odległości ca 2 km na południe od trasy Cedynia – Moryń. Od północnego-wschodu wieś sąsiaduje z Nowym Objezierzem (odległość ca 3 km) i Klępiczem (odległość ca 3, 5 km), od północy z Orzechowem (odległość ca 5 km) i od północnego-zachodu Golicami (odległość ca 3 km). Bezpośrednie otoczenie wsi wykorzystywane rolniczo, bezleśne (zwarte kompleksy leśne w odległości ca 2 km w kierunku na południowy-zachód od osady). Teren wsi nieznacznie pofałdowany (wysokość ca 65 — 69 m n.p.m.).

RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka.:1337r.
Pierwotna własność wsi: klasztorna

Wieś o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w 1337 r., w księdze ziemskiej margrabiego Ludwiga. Pierwotnie osada ta o areale 45 łanów była własnością Henningsa von Jagowa, założyciela jednej z linii rodu von Wrech. W 1460 r. właścicielem dóbr żelichowskich był Liborius von Schlieben. W 1466 r. elektor Albrecht II wykupił Żelichów i przekazał go zakonowi joannitów. W 1662 r. joannici założyli w centrum wsi folwark. Od XVIII w. część wsi jest w sensie własnościowym elementem domeny państwowej, dzierżawionym przez osoby prywatne. W 1775 r. przeprowadzono wydzielenie Żelichowa jako samodzielnego majątku z 948 morgami ziemi. W tym czasie miejscowy folwark specjalizował się w hodowli owiec (ca 1000 szt). Na początku XIX w. we wsi było 7 dużych gospodarstw chłopskich, 9 drobnych i 4 chałupnicze, nadto zagroda kowala. Łącznie w Żelichowie w 34 gospodarstwach rodzinnych mieszkały 242 osoby. W końcu XIX w., na wschód od wsi powstał drugi zespół folwarczny. W 1929 r. w Żelichowie było 5 gospodarstw o areale od 22 do 61 ha.

HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
Pierwotny: owalnica
XIX i I poł. XXw.: owalnica z zespołem folwarcznym

Żelichów założony został jako owalnica (jedna z typowych dla średniowiecza form przestrzennych wsi) o wrzecionowatym nawsiu, zorientowanym na osi NNW -SSE. Należy przypuszczać, że pierwotnie liczba gospodarstw w osadzie nie przekraczała kilkunastu. Zagrody rozmieszczone były wokół niezabudowanego placu wiejskiego (w jego północnej części posadowiony był jedynie kościół) , przy drogach po wschodniej i zachodniej stronie nawsia. Żelichów w swym historycznym rozwoju uniknął losu wielu innych wsi średniowiecznych, przekształconych – w sensie przestrzennym – wskutek powstania i rozwoju zespołu folwarcznego. Zespół taki powstał w Żelichowie po wschodniej stronie historycznej strefy zabudowy (w odległości ca 350 m). Folwark skomunikowano z chłopską częścią wsi dwoma niezależnymi dojazdami. Konsekwencją powstania folwarku i – historycznie wtórnego – otwarcia komunikacyjnego w kierunku Nowego Objezierza było rozczłonkowanie nawsia, które po ok. 1850 r. zostało również w części zabudowane (zagrodami biedniackimi). W końcu XIX w. wieś składała się więc z owalnicowej części chłopskiej i zgeometryzowanego, rozległego majątku, któremu towarzyszyła niewielka kolonia mieszkalna, rozlokowana przy południowej drodze dojazdowej do zespołu folwarcznego. Zabudowania kolonijne powstały również w latach 20-30-tych XX w. po zachodniej stronie drogi, odchodzącej od folwarku w kierunku południowym.

Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX w.: zespół folwarczny; zagrody chłopskie pełnorolne (3-4-budynkowe) i małorolne gospodarstwa robotników folwarcznych (1-2-budynkowe)
– I poł. XX w.: zespół folwarczny i zagrody robotników folwarcznych (1-2-budynkowe)

Należy przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. Powstanie zespołu folwarcznego doprowadziło do istotnych zmian w rozplanowaniu parcel i zabudowie w owalnicowej części wsi. O ile jeszcze w końcu XIX w. w Żelichowie współwystępowały pełnorolne zagrody chłopskie (3-4-budynkowe, o zabudowie „w czworobok”) ulokowane głównie po zachodniej stronie nawsia i gospodarstwa 1-2-budynkowe robotników folwarcznych, to już w latach 40-tych XX w. bezwzględnie dominowały zabudowania pracowników miejscowego majątku, ulokowane na płytkich, niewielkich parcelach (zagrody większe pozostały jedynie w środkowej części pierzei zachodniej). Należy przypuszczać, że do lat 80-tych XIX w. dominowała zabudowa szachulcowa i – w przypadku obiektów inwentarskich – kamienna. Później nastąpił proces wymiany zabudowy na murowaną z cegły ceramicznej. Nowo wznoszone chałupy dekorowane były skromnym detalem architektonicznym (gzymsikami nadokiennymi i naddrzwiowymi, płycianmi podokiennymi, lizenami, pseudoboniowaniem) i sadowione -z reguły na wysokich cokołach kamiennych; obiekty te charakteryzował również wysoki poziom, dekoracyjnie potraktowanej, stolarki okiennej i drzwiowej. Wybudowane w latach 20-tych XX w. (w dwubudynkowych zagrodach kolonii północnej) niewielkie, 3-4-osiowe chałupy charakteryzowała prostota kompozycji elewacji . W kolonii południowej powstały natomiast – w zbliżonym czasie -ceglane budynki inwentarsko-mieszkalne, z odeskowanymi ściankami kolankowymi części inwentarskiej, zwrócone do drogi ścianami szczytowymi.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół w Żelichowie wzniesiony został z kamienia (regularny układ obciosanych bloczków granitowych) w 2 poł. XIII w. Była to budowla salowa, bez wyodrębnionego prezbiterium, pierwotnie bezwieżowa. Szczyty dachu dekorowane były ostrołukowymi blendami. Obiekt przebudowano w XVIII i XIX w. (m. in. po stronie zachodniej — częściowo z korpusu nawowego — wyprowadzono wieżę, nakrytą wysokim, ostrosłupowym hełmem oraz przebudowano otwory okienne). Parcela przykościelna otoczona była murem kamiennym.

– zespół folwarczny: w końcu XIX w. zespół folwarczny zlokalizowany był w odległości ca 350 m na wschód od strefy zabudowy (starszy folwark – jak należy przypuszczać ulokowany był w obrębie pierzei wschodniej owalnicowej części wsi). Majątek ten miał zgeometryzowaną kompozycję o charakterze zamkniętym. Od strony południowo-wschodniej dziedziniec gospodarczy ograniczony był dworem, od południowo-zachodniej budynkami inwentarskimi (oborami) a z pozostałych stron stodołami. Pośrodku podwórza folwarcznego ulokowana była niewielka stajnia dla koni wyjazdowych lub budynek rzemieślniczy (kuźnia, stelmacharnia lub stolarnia). Zabudowania gospodarcze folwarku wzniesione były z kamienia (regularny układ obciosanych bloczków w obrębie I kondygnacji) i cegły ceramicznej (w obrębie poddaszy). W sensie funkcjonalnym architektonicznym obiekty te nie odbiegały od powszechnie występujących na przełomie XIX i XX w. wzorców (kostkowe gzymsy, odcinkowo przesklepione otwory okienne i drzwiowe, spłaszczone dachy dwuspadowe z dekoracyjnie obrobionymi zakończeniami widocznych z zewnątrz elementów więźby dachowej). Dwór żelichowski wzniesiony został w 1900 r.; był to obiekt bezstylowy (po stronie frontowej jednokondygnacjowy, po stronie południowej dwukondygnacjowy), przykryty wysokim dachem naczółkowym. Po zachodniej stronie fasady pseudoryzalit, zwieńczony trójkątnym szczytem; naroża opięte pseudoboniowaniem.

– 2 cmentarze: przy XIII-wiecznym kościele, w obrębie środkowej części nawsia, usytuowany był cmentarz, zapewne równo wieczny świątyni. Nekropolia ta miała powierzchnię ca 0, 3 ha i była na przełomie XIX i XX w. na obrzeżach obsadzona drzewami liściastymi (głównie jesionami). W połowie XIX na południowo-wschodnim krańcu wsi, w odległości ca 100 m od strefy zabudowy powstał drugi jednokwaterowy cmentarz o powierzchni ca 0, 1 ha.

WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: owalnica z zespołem pofolwarcznym

Historycznie ukształtowana forma przestrzenna jest współcześnie w pełni zachowana. Nawsie czytelne, zabudowane; drogi obiegające plac wiejski przejezdne. W pierzejach wschodniej i zachodniej – głównie po stronie południowej – występują pustacie po zlikwidowanych zagrodach. Układ i rozmiary kolonii północnej zachowane w niezmienionym stanie; wydatnie zmniejszyła się natomiast kolonia południowa, gdzie zlikwidowano kilka zagród. W niezmienionym stanie zachowany jest również układ silnie rozgałęzionej sieci drożnej.

Zabudowa
– zespół pofolwarczny
– zagrody chłopskie średnio- i pełnorołne (3-4budynkowe) oraz małorolne (2-budynkowe)

W owalnicowej części Żelichowa zmieniła się współcześnie struktura zagród. Przeważają tu zagrody pełono- i średniorolne, 3-4-budynkowe (największe gospodarstwa usytuowane są po zachodniej stronie kościoła) z chałupami posadowionymi kalenicowo do drogi na froncie siedlisk. Przy części zagród (np. nr 10, 35, 46, 50) zachowały się stare ogrodzenia kamienne. Budynkom mieszkalnym towarzyszą ceglane lub kamienne budynki inwentarskie i – sporadycznie – ryglowe stodoły. W tej części wsi – w stosunku do stanu z końca XIX i pocz. XX w. – wyraźnie ubyło gospodarstw małych, 1- lub 2-budynkowych.

W kolonii północnej dominują zagrody 2-budynkowe z niewielkimi, 3-4-osiowymi chałupami i towarzyszącymi im budynkami stodorno-inwentarskimi z lat 20-tych XX w. W kolonii południowej pierwotnie jednobudynkowe zagrody (chałupy z częścią inwentarską, o odeskowanym poddaszem, ustawione szczytem do drogi) powiększone zostały o jeden lub dwa niewielkie budynki inwentarsko-składowe.

Kompozycja zespołu pofolwarcznego uległa daleko idącemu zatarciu. Wyburzono budynki ustawione pierwotnie po północnej i wschodniej stronie dziedzińca gospodarczego i w jego centrum; po 1945 r. powstały natomiast nowe wielkokubaturowe obiekty inwentarskie na wschód od pierwotnego założenia. Obory po zachodniej stronie podwórza są zdewaloryzowane wskutek przebudowy. W stosunkowo dobrym stanie technicznym są natomiast dwór i magazyn zbożowy.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół filialny p.w. NMP Królowej Polski zachowany wraz z kamiennym murem ogrodzeniowym w dobrym stanie technicznym.

– zespół pofolwarczny (opis powyżej)

– 2 cmentarze: z terenu cmentarza przykościelnego, w okresie po II wojnie światowej, usunięto nagrobki; czytelność kwater uległa znacznemu zatarciu. Historyczny drzewostan silnie przerzedzony (zachowało się: 10 jesionów o przekroju pni 50 cm i akacje 50 cm. Na cmentarzu południowo-wschodnim istnieją obecnie jedynie nagrobki współczesne. Brak starodrzewu.