Spacerkiem po Cedyni

Ziemia cedyńska ma do zaoferowania wiele atrakcji dla turystów aktywnych i pasjonatów historii. Najczęściej odwiedzanym punktem z pewnością jest Góra Czcibora (54,5m n.p.m.), która symbolizuje miejsce słynnej zwycięskiej bitwy Mieszka I nad wojskami margrabiego saskiego Hodona w 972 roku. Nazwa pochodzi od imienia Czcibora, brata Mieszka I, który w bitwie pod Cedynią dowodził jedną trzecią wojsk. W 1000 rocznicę bitwy, w 1972 roku, odsłonięto na niej 15 metrowy pomnik wykonany przez szczecińskich rzeźbiarzy Czesława Wronkę i Stanisława Biżka, przedstawiający stylizowanego orła wzbijającego się do lotu. Na górę wiedzie 270 kamiennych schodów. Polana pod górą jest ulubionym miejscem piknikowym, gdzie corocznie w czerwcu odbywa się inscenizacja bitwy oraz pokazy dawnych rzemiosł z okazji Dni Cedyni. Charakterystyczna dla tego miejsca jest również mozaika u podnóża góry, wykonana w 1972 roku, autorstwa Jerzego Chmielewskiego i Kazimierza Błonki, przedstawiająca wyobrażenie bitwy pod Cedynią. Ze szczytu wzgórza roztacza się imponująca panorama na dolinę Odry.

Góra Czcibora
Góra Czcibora

Prawie 1000 lat po pierwszym zwycięstwie polskiego oręża, miała miejsce kolejna operacja militarna, przynosząca zapowiedź końca II wojny światowej. Bitwa o cedyńskie przedmoście w marcu i Forsowanie Odry w kwietniu 1945 roku oraz były jednymi z najcięższych starć polskich żołnierzy w drodze na Berlin. O skali tej operacji świadczą mogiły na Cmentarzu Wojennych w Starych Łysogórkach. Cedynia jest jednym z punktów szlaku pamięci: „Rejon Pamięci Narodowej Cedynia –Siekierki-Gozdowice”.

Cmentarz Wojenny w Starych Łysogórkach
Cmentarz Wojenny w Starych Łysogórkach

Cedynia, ulokowana na kilku wzgórzach, jest miastem niezwykle malowniczym i pełnym uroku. Można się o tym przekonać, spacerując po jej śródmieściu wzdłuż wznoszących się i opadających uliczek, zabudowanych XIX-wiecznymi kamienicami. Na jednym ze wzgórz w obrębie miasta znajduje się słowiańskie grodzisko, na kolejnym – średniowieczny klasztor cysterek.

Spacer po Cedyni rozpoczynamy od wizyty w Muzeum Regionalnym, mieszczącym się na parterze XIX-wiecznej kamieniczki przy placu Wolności. Wystawa stała pt. „ Z dziejów Cedyni i okolic” poświęcona jest przede wszystkim archeologicznym odkryciom i efektom badań m.in. prof. Władysława Filipowiaka w latach 50 i 60-tych XX wieku. Zbiory muzeum pochodzą głównie z wykopalisk archeologicznych na grodzisku, podgrodziu, cmentarzysku oraz z okolic Cedyni. Ekspozycje z zakresu paleontologii, archeologii i historii wojskowości były systematycznie wzbogacane dzięki darom mieszkańców. Wśród eksponatów paleontologicznych na uwagę zasługują przede wszystkim: poroże jelenia olbrzymiego oraz łopatka i cios mamuta. Z epoki kamienia oraz brązu i żelaza obejrzeć tu można przedmioty codziennego użytku, m.in. ozdoby, naczynia, broń, popielnice i żarna. Ze średniowiecza zachowały się, oprócz narzędzi i ceramiki stołowej, także elementy wyposażenia grobów szkieletowych z kośćmi do gry, krzesiwami, nożami. Muzeum posiada egzemplarze wczesnośredniowiecznej broni. Nie brakuje również eksponatów z okresu II wojny światowej, dokumentujących przebieg walk pod Cedynią w 1945 r., z udziałem 1. Samodzielnej Brygady Moździerzy WP, które prezentowane są na wystawie „Na drodze stała Odra”.

Zwiedzanie Cedyni to obowiązkowe wejście na wieżę widokową, z której roztacza się wyjątkowa panorama miasta i widok na Cedyńskie Żuławy. Zbudowana została w 1895 r. za rządów Burmistrza Cedyni Ernesta Melchera, jako pomnik dla uczczenia poległych podczas wojen Prus z Danią w 1864 r., Austrią w 1866 r. i Francją w latach 1870-1871. Wieża wznosi się na 14 m. W dolnej części wieży umieszczono tablice z nazwiskami poległych – trzy granitowe i jedną żeliwną, które w 1945r. zostały zniszczone. W czasie walk w lutym 1945 r. wieża służyła Armii Czerwonej jako punkt obserwacyjny. Po wojnie do 1956 r. użytkowana była przez Wojska Ochrony Pogranicza. Po 1956 r. została odremontowana i udostępniona do zwiedzania. Od czasów swego powstania wieża stała się główną atrakcją turystyczną okolicy i tłumnie odwiedzana jest przez turystów. Górująca nad miastem wieża sprawia, iż jest ona z daleka widoczna i stanowi jeden z charakterystycznych akcentów krajobrazu Cedyni i jej okolic.

Wieża widokowa
Wieża widokowa

W sąsiedztwie wieży, turysta odnajdzie niewielki kirkut – cmentarz żydowski o XVIII wiecznym rodowodzie, z kilkoma macewami. Społeczność żydowska w Cedyni nigdy nie była liczna. Pierwsze wzmianki o Żydach mieszkających w mieście pochodzą z 1801 roku. Wówczas w Cedyni żyło około 30 osób wyznania mojżeszowego, a sto lat później już tylko niespełna 10. W mieście nigdy nie wybudowano synagogi, zaś cmentarz założono w okolicy, w której mieszkała większość żydowskich obywateli miasta, w pobliżu dzisiejszej ulicy Kościuszki. Mimo zniszczeń w latach 30. XX wieku, cmentarz przetrwał II wojnę światową w nie najgorszym stanie. W wyniku działań cedyńskich społeczników w 2003 roku został przez mieszkańców uporządkowany. Na obszarze około 0,2 ha ustawiono ponownie 7 macew, z których najstarsza pochodzi z 1770 roku. W 2002 roku kirkut został wpisany do rejestru zabytków województwa zachodniopomorskiego.

Kościół p.w. Narodzenia NMP z kostki granitowej pochodzi z przełomu XIII/XIV w. Zbudowany na planie prostokąta, z wyodrębnionym prezbiterium i wieżą od strony zachodniej. Przebudowany został w XVIII i XIX w., widoczne są ślady zamurowanych pierwotnych ostrołukowych portali i okien. Ścianę szczytową zdobią trzy blendy w układzie piramidalnym. Wieża pochodzi z 1893 r. Wewnątrz znajdują się dwie płyty nagrobne oraz barokowy ołtarz ambonowy z 1720 roku.

Kościół p.w. Narodzenia NMP
Kościół p.w. Narodzenia NMP

Ratusz zbudowany w 1840 r., również obecnie jest siedzibą Urzędu Miejskiego. Współczesny obiekt wzniesiono na miejscu starego, z około XVI w. Do 1830 r. stała przed nim drewniana figura Rolanda o wysokości ponad 2 m. Przedstawiała postać rzymskiego wojownika, który w prawej ręce trzymał miecz wzniesiony w górę. Figura symbolizowała samodzielność sądowniczą miasta, pełniąc zarazem funkcję pręgierza. W 1836 r. figurę przekazano do muzeum w Berlinie.

Widok centrum miasta przypomina krajobraz górski. Na pochyłym rynku, pierzeja malowniczych XIX wiecznych kamieniczek stanowi najwartościowszy architektonicznie zespół budynków w Cedyni. W grupie tej wyróżniają się kamienice o eklektycznych fasadach z elementami neorenesansu północnego i neobaroku, bogatymi detalami architektonicznymi. Wznoszące się i opadające uliczki centrum miasta zabudowane są XIX wiecznymi domami mieszkalnymi i gospodarczymi. Na ulicy Chopina znajduje się budynek dawnego sądu i archiwum miejskiego z 1849 roku, późniejsza siedziba Straży Granicznej. Uwagę przyciągają kolorowe mozaiki zdobiące ściany budynku Poczty – z wyobrażeniem bitwy pod Cedynią autorstwa Jerzego Zdarewicza – i Urzędu Miasta – wyobrażenie herbu Cedyni autorstwa Antoniego Wróbla i Kazimiery Dagnan-Wróblewskiej.

Ulica Staromiejska
Ulica Staromiejska

Na końcu ulicy Kościuszki znajdują się piwnice do przechowywania wina z przełomu XVIII i XIX wieku, wydrążone w skarpie wzgórza. Przedłużeniem tej ulicy dochodzimy do doliny dawnego młyna wodnego z XIV w. Obecnie w miejscu stawu młyńskiego znajduje się basen pływacki. Obok wybudowano stadion sportowy, amfiteatr i pole namiotowe. Popularnym miejscem spacerów jest Aleja Kasztanowa, prowadząca wzdłuż Kanału Ulgi z Cedyni do Osinowa Dolnego, nasadzona w latach 60 – tych XIX wieku równocześnie z budową szosy i kanału. W obrębie miasta kanał został przykryty, a zakończenie alei przekształcone w rodzaj skweru. Przy kanale znajduje się kamienna kaskada z tego samego okresu.

Usytuowane na jednym ze wzgórz Grodzisko pochodzi z VI w. p. n. e. W latach 50-tych i 60-tych XX w. prowadzone były na grodzisku badania wykopaliskowe, natomiast na przełomie lat 60-70 i 80-tych, prowadzono wykopaliska na przyległym od północy cmentarzysku. W X-XII w. gród posiadał drewniano-kamienno-ziemne wały o wysokości 12m i konstrukcji hakowej, spotykane w innych polskich grodach z tego okresu. Po grodzisku pozostały dziś tylko ślady w postaci górującego nad miastem wzniesienia o rozmiarach około 100×120 m. W XIX w. wzgórze od strony miasta zostało częściowo zniszczone i zniwelowane. Z okazji obchodów milenijnych w 1966 r. na grodzisku ustawiono część ostrokołu, a u jego stóp umocowano stylizowane naczynie z napisem Pamięci praojcom, zwycięzcom Bitwy pod Cedynią w roku 972 w tysiąclecie państwa Polskiego składają hołd mieszkańcy ziemi szczecińskiej 972-1966. W 1985 r. przy wejściu na grodzisko ustawiono metalowy pomnik, z dwoma mieczami wbitymi w grunt, między którymi znajduje się tarcza z herbem miasta. U stóp tablica informacyjna z brązu z napisem: W dniu św. Jana Chrzciciela starli się w miejscowości zwanej Cedynią… Oprócz tego w centrum grodziska ustawiono metalowy pomnik, składający się z czterech stylizowanych włóczni i mieczy, na których znajdują się dwie tarcze z orłem piastowskim i współczesnym.

Grodzisko
Grodzisko

Na sąsiadującym z grodem wzgórzu widoczne jest zachodnie skrzydło dawnego Klasztoru cysterek. Klasztor po raz pierwszy został wymieniony w 1278 r., zbudowano go na sąsiadującym z grodem wzgórzu. Kilkakrotnie był przebudowywany w XIV, XV i XVI wieku. Po reformacji i kasacie klasztoru w 1555r. istniała tu do 1611r. szkoła dla panien szlacheckiego pochodzenia. Po reformacji został przekształcony w folwark. W latach 1611-1811 był siedzibą domeny cedyńskiej, w latach 1811-1870 siedzibą Królewskiej Poczty, w okresie 1870-1940 ponownie przekształcony w folwark. Klasztor zniszczony został w 1945 r. Do naszych czasów przetrwało jedynie zachodnie skrzydło, w którym niegdyś mieścił się refektarz i dormitorium mniszek. Odbudowany i odrestaurowany budynek pełni obecnie funkcję hotelu oraz galerii malarstwa. Cedyński klasztor znajduje się na europejskim szlaku cysterskim.

Cedyński klasztor
Cedyński klasztor