Piasek

PIASEK (do 1945 r. – niem. Peetzig)

LOKALIZACJA
Piasek położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i na północnym krańcu, przy zbiegu dróg prowadzących od strony Bielinka, Lubiechowa Dolnego, Łukowic i Krzymowa. Osada założona jest na prawym brzegu Odry, nad odnogą starorzecza. Od północnego-wschodu wieś sąsiaduje z Raduniem (odległość ca 3, 5 km), od północnego-zachodu z Bielinkiem (odległość ca 5, 5 km). Bezpośrednie otoczenie Piasku porośnięte lasem. Osada położona jest na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego.

RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1270 r.
Pierwotna własność wsi: kościelna

Wieś o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w 1270 r., kiedy to margrabia askański nabył osadę od biskupa brandenburskiego. Od 1352 r. wieś – określana w ówczesnych źródłach jako „słowiańska” – stała się lennem rodu Burgsdorff; później włączona została do margrabstwa Schwedt. Od najdawniejszych czasów podstawą życia tutejszych mieszkańców było rybołówstwo. W początkach XVIII w. źródła podają, że we wsi było 7 rodzin rybackich; ponadto młynarz i pasterz. W 1809 r. odnotowano w Piasku 4 wolnych chłopów.

Kościół we wsi istniał od czasów średniowiecza. W 1590 r. spłonęła świątynia wraz z drewnianą wieżą. W 1865 r. wybudowano współcześnie istniejący kościół.

Na przestrzenną formę wsi miały wpływ liczne klęski żywiołowe. W 1881 r. wskutek naporu kry na rzece zniszczona została część domów rybackich. W 1882 r. zniszczenia powstałe wskutek powodzi były tak wielkie, że wieś odbudowano na wyżej położonym terenie. Na początku XX w. miejscowy folwark był własnością rodziny von Neumann

HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
Pierwotny: zatarty
XIX i I poł. XXw.: wielodrożnica

Pierwotne rozplanowanie przestrzenne wsi zatarte. Można jedynie domniemywać, posiłkując się pobliskimi analogiami, że osada miała niegdyś układ liniowy, zgodny z osią drogi nadodrzańskiej. W latach 80-tych XIX w. – jak wynika to z przekazów drukowanych – doszło do nowego wytyczenia wsi. Piasek przybrał formę silnie rozgałęzionej wielodrożnicy, przy czym najmłodsza, południowo-zachodnia część wsi miała zabudowę (być może w całości gospodarczą) rozlokowaną przy kilku równoległych drogach. Sieć drożna w północno-wschodniej części osady miała układ promienisty.

Zabudowa
Pierwotna: zagrodowa
XIX, I poł. XX w.: zespól folwarczny i 2-budynkowe zagrody robotników majątku i rybaków

Należy przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w. po południowej stronie pierwotnej części wsi znajdował się zespół folwarczny o zgeometryzowanej otwartej kompozycji. Na północnym krańcu dziedzińca gospodarczego ustawiony był jednokondygnacjowy dwór akcentowany w elewacji południowej ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym szczytem. Po bokach rozległego podwórza ustawione były budynki inwentarskie, wzniesione z kamienia i cegły w 4. ćwierci XIX w.; w sensie architektonicznym i funkcjonalnym obiekty te nie odbiegały od powszechnie występujących wzorców.

W omawianym okresie – jak to wynika z analizy mapy – zdecydowanie dominowały zagrody niewielkie, najczęściej dwubudynkowe, z chałupami ustawionymi kalenicowo na froncie siedlisk. Część z tych gospodarstw użytkowana była przez pracowników miejscowego folwarku, a część należała do rybaków lub wyrobników. Należy przypuszczać, że do lat 80-tych zdecydowanie dominowała zabudowa szachulcowa; później obiekty te były sukcesywnie zastępowane przez murowane z cegły ceramicznej, a największe nasilenie tego procesu przypadło na przełom XIX i XX w. Nowo wznoszone budynki mieszkalne dekorowane detalem architektonicznym w postaci profilowanych opasek otworów okiennych, gzymsów, pseudoboniowań, płycin podokiennych czy ozdobnych szczytów. Zwracał uwagę wysoki poziom warsztatowy stolarki okiennej i drzwiowej. Chałupy z końca XIX w. były – z reguły – obiektami średniej wielkości, najczęściej 5-osiowymi. Budynki późniejsze, z lat 20-tych XX w. posiadały bardzo często wystawki w dachu. Budynkom mieszkalnym towarzyszyły niewielkie obiekty gospodarcze o charakterze inwentarsko-składowym.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół w Piasku wzniesiony został z cegły ceramicznej w 1865 r. Ta salowa świątynia otrzymała formę neogotycką. Po stronie zachodniej – na osi -ustawiona została, również ceglana, dwustopniowa wieża (część dolna prostopadłościenna, część górna w formie graniaste słupa o podstawie ośmioboku), nakryta strzelistym, ostrosłupowym hełmem. Narożniki korpusu nawowego opięte lizenami, przechodzącymi ponad okapem dachu w cokołowe sterczyny.

– zespół folwarczny: opis powyżej

-remiza: w latach 20-tych XX w. na południowo-wschodnim krańcu wsi wzniesiono z cegły ceramicznej remizę o typowej – dla tego typu budynków formie architektonicznej i układzie funkcjonalnym.

– wiatrak: w końcu XIX w. na południowo-zachodnim krańcu wsi, na nieznacznym wyniesieniu terenu posadowiony był wiatrak (najprawdopodobniej koźlak).

– park: w XIX w. na północny-zachód od dworu i na południe od kościoła znajdował się niewielkie park krajobrazowy. Brak o składzie gatunkowym drzewostanu i cechach kompozycji.

– 2 cmentarze: w pomocnej części wsi, przy kościele usytuowany był cmentarz, być może o metryce średniowiecznej . Powierzchnia tej nekropolii wynosiła ca 0, 3 ha. Obrzeża cmentarza na przełomie XIX i XX w. obsadzono drzewami liściastymi (głównie lipami i jesionami). Ok. 1925 r. na południowo-wschodnim krańcu wsi, w odległości ca 100 m od strefy zabudowy wytyczono na planie trapezu nowy cmentarz o powierzchni ca 1 ha. Na obrzeżach nekropolii posadzono tuje i kilka gatunków drzew liściastych (lipy, dęby, akacje) i iglastych (sosny).

– zieleń przydrożna: na początku XX w. główna droga wiejska (na długości od dzisiejszej działki szkolnej po trójkątny plac, przy promienistym rozgałęzieniu dróg, na wschód od dworu obsadzona została lipami.

WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: wielodrotnica

Historycznie ukształtowana, wielodrożna forma przestrzenna nie uległa współcześnie zmianom. Zabudowa rozmieszczona jest w sposób nieco chaotyczny przy ok. 10 krótkich drogach.

Zabudowa
– zwarta, zgrupowana w kilku krótkich pierzejach
– zagrody mało- i średniorolne, 2-3-budynkowe

Jak już wspomniano wyżej zabudowa Piasku ma charakter zwarty; zagrody zgrupowane są w kilku ciągach przy krótkich drogach. Parcele z reguły niewielkie, płytkie (głębsze jedynie przy drodze prowadzącej w kierunku północno-zachodnim, po północno-wschodniej stronie dworu. Dominuje typ niewielkiej dwubudynkowej zagrody małorolnej z chałupami ustawionymi kalenicowe na froncie siedliska. Nieco większe gospodarstwa 3-budynkowe występują w części wschodniej wsi. Przy drodze NNW – SSE, w zachodniej części osady przeważa zabudowa z końca XIX w. i pocz. XX w., w pozostałej części zabudowa z lat 10-20-tych XX w. Stopień ingerencji zabudowy współczesnej znikomy.

Kompozycja zespołu pofolwarcznego zatarta; obecnie – oprócz dworu zachowanego w dobrym stanie, choć nieużytkowanego – pozostał tylko kamienno-ceglany budynek inwentarski (4. ćwierć XIX w.) dekorowany detalem plecionkowym.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół filialny p. w. Matki Boskiej Królowej Polski zachowany w ogólnie dość dobrym stanie (niewielkie nieszczelności w poszyciu hełmu wieży). Parcela przykościelna ogrodzona płotem metalowym i częściowo drewnianym, sztachetowym.

– zespól pofolwarczny: opis powyżej

– 2 cmentarze: w okresie po 1945 r. z terenu cmentarza przykościelnego usunięto nagrobki. Historyczny drzewostan zachowany w ca 40 % (m. in. 4 lipy o średnicy pni 55 cm, 1 kasztanowiec 55 cm, 7 jesionów 50 cm i 1 tuja 25 cm). Na cmentarzu komunalnym istnieją obecnie jedynie nagrobki i mogiły współczesne. Historyczny drzewostan zachowany w ca 50 % (m. in. 4 lipy o średnicy pni 55 cm, 23 tuje 25 cm, 3 dęby 55 cm, 28 sosen 40-50cm i 5 akacji 30-50 cm).

– remiza: obiekt zachowany bez zmian, nieco zaniedbany; wykorzystywany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.

– szkoła: na południowo-zachodnim krańcu wsi wzniesiona jest współcześnie szkoła typu pawilonowego.

– zieleń przydrożna: aleja lipowa przy głównej drodze wiejskiej zachowana bez większych ubytków w ogólnie dobrym stanie zdrowotnym.