Bielinek – rys historyczny

BIELINEK (do 1945 r. – niem. Bellinchen)

LOKALIZACJA
Bielinek położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i północno-zachodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze, prowadzącej w kierunku Chojny. Od południowego-wschodu wieś sąsiaduje z Lubiechowem Dolnym (odległość ca 4, 5 km), a od północnego-wschodu z Piaskiem (odległość ca 5, 5 km) . Wieś posadowiona jest na wschodnim brzegu Odry, na północnym krańcu tzw. Żuławów Cedyńskich. Tereny po wschodniej stronie wsi porośnięte są lasem. Teren wsi pofałdowany; średnia wysokość ca 45 m n.p.m. Osada położona jest na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego.

RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1337r.
Pierwotna własność wsi: rycerska

Wieś o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w 1337 r., w księdze ziemskiej margrabiego Ludwiga. W końcu XV w. osada — określana jako „słowiańska” — była (wraz z Lubiechowem Dolnym i Górnym) własnością rodu von Schoning. Miejscowa ludność utrzymywała się z rybołówstwa (przy wsi nie było gruntów uprawnych).

Ok. 1718 r. we wsi było 11 rodzin rybackich. Na początku lat 20-tych XVIIIw. powstała tu cegielnia, a w kilka lat później smolarnia. Od 1724 r. osada przeszła na własność rodu von Marwitz, a od początków XIX w. na rzecz rodziny von Langen. Od lat 40-tych XIX w. wieś intensywnie rozbudowuje się. W połowie XIX w. właścicielami wsi była rodzina von Keudell (w ich rękach pozostawały w tym czasie również Lubiechów Dolny i Górny). W 1849 r. w okolicach Bielinka rozpoczęto budowę wałów ochronnych przy korycie Odry; prace te ukończono w 1858 r. Przy wsi powstał port zimowy, przeznaczony na schronienie barek. W latach 1908-09 wybudowano we wsi kościół, w miejscu starszej, szachulcowej świątyni.

HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: liniowy
– XIX i I poł. XX w.: wielodrożny

Pierwotna forma ruralistyczna zatarta. Specyfika regionalna i historyczny charakter wsi skłaniają do przypuszczenia, że Bielinek wykazywał rozplanowanie liniowe; oś kompozycyjna przebiegała równolegle do koryta Odry. Niewykluczone, że już pierwotnie założenia przestrzenne zamknięte było po stronie północnej niewielkim trójkątnym placem, w obrębie którego posadowiony był kościół. Nie można również wykluczyć, że wieś była pierwotnie po stronie pomocnej nieprzejezdna, a cały układ miał charakter zaułkowy.

W końcu XIX w. Bielinek był już wielodrożnicą. Oprócz wspomnianej niżej zabudowy przy głównej drodze wiejskiej N – S, zagrody powstały przy trzech drogach wyprowadzonych w kierunkach N, ISTNE i NE z punktu po północno-wschodniej stronie kościoła. Porównanie map z lat 90-tych XIX w. i lat 3O-tych XX w. wykazuje zwiększenie intensywności zabudowy przy wspomnianych wyżej nowych drogach.

Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, 1 pot XX w.: zwarta, średnio- i małorolna; zagrody dwu-,trzybudynkowe

Należy przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w. w Bielinku zdecydowanie przeważały zagrody niewielkie, dwu- i trzybudynkowe, w których chałupy posadowione były kalenicowo na froncie siedlisk. Nieco większe, prawdopodobnie o programie rolniczym, gospodarstwa skoncentrowane były w pobliżu trójkątnego placu przykościelnego. Zabudowa w pierwotnej części wsi miała w tym czasie charakter zwarty, a nieco luźniejszy przy drogach odchodzących w kierunkach pomocnym i północno-wschodnim. Należy przypuszczać, że do lat 8O-tych XIX w. w zabudowie wsi dominowały obiekty wzniesione w konstrukcji szachulcowej; później (głównie w okresie od końca XIX w. po lata 20-te XX w.) zastąpione one zostały przez budynki murowane z cegły ceramicznej. Nowo wznoszone obiekty (również gospodarcze, zwłaszcza te ustawione w pobliżu drogi) charakteryzowały się bogatszą – niż dotychczas -kompozycją elewacji i użyciem detalu architektonicznego, co było m. in. odzwierciedleniem wzrostu zamożności miejscowej ludności.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: forma architektoniczna i konstrukcja pierwotnej świątyni nie są znane. Zapewne w XVIII w. wybudowano kościół szachulcowy, a w latach 1908/09 – najpewniej ceglany – kościół neogotycki.

– przepompownia: w 1896 r. na południowym krańcu wsi wybudowano przepompownię Polderu Cedyńskiego. Parterowy, murowany z cegły budynek, o ścianach dzielonych lizenami nakryty był spłaszczonym dachem dwuspadowym.

– szkoła: w latach 20-tych XX w. na północno-wschodnim krańcu pierwotnej części wsi, w odległości kilkudziesięciu metrów na wschód od kościoła, po południowej stronie drogi W – E wybudowano z cegły budynek szkolny, nakryty wysokim łamanym dachem mansardowym. Obiekt miał w charakterystyczny dla tego typu obiektów rozmieszczone otwory okienne. Należy przypuszczać, że nie była to pierwsza w dziejach Bielinka szkoła; trudno jednak wnioskować czy obiekt (obiekty ?) wcześniejsze usytuowane były w tym samym miejscu.

– wiatrak: w północno-wschodniej części wsi, w odległości ca 400 m na wschód od strefy zabudowy, na wyniesieniu terenu, posadowiony był wiatrak (najprawdopodobniej koźlak), któremu towarzyszyła jednobudynkowa zagroda młynarza.

– cegielnia: na południowym krańcu wsi, bezpośrednio przy Rowie Głównym zlokalizowana była wielobudynkowa cegielnia.

– remiza Na północno-wschodnim krańcu pierwotnej części wsi, na przełomie XIX i XX w. wybudowano z cegły ceramicznej remizę, nakrytą niezbyt wysokim dachem naczółkowym. Elewacje długie i szczyty dachu dekorowane smukłymi blendami. Otwór wrót – w ścianie szczytowej – przesklepiony był pełnołukowo; zwracała uwagę dekoracyjna forma okuć wrót.

– cmentarze: przy kościele znajdował się równowieczny świątyni cmentarz o powierzchni ca 0, 15 ha. Obrzeża tej nekropolii w końcu XIX w. zostały obsadzone drzewami liściastymi (głównie lipami). Drugi cmentarz założony został w 2. połowie XIX w. na północno-wschodnim krańcu wsi, w odległości ca 200 m na wschód od strefy zabudowy. Powierzchnia tej regularnie wytyczonej nekropolii wynosiła ok. 0, 65 ha. Obrzeża cmentarza w XIX w. obsadzone zostały drzewami liściastymi (głównie jesionami i lipami).

WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: wielodrożnica

Wykształcony w końcu XIX w. układ ruralistyczny zachowany jest w pełni współcześnie. Wieś ma formę wielodrożnicową, nieco chaotyczną. W znaczący sposób zmniejszyła się intensywność zabudowy w zachodniej pierzei pierwotnej części wsi i na krańcu północno-zachodnim, gdzie zatarty został ponadto przebieg drogi N – S. W znaczący sposób zmieniło się natomiast otoczenie krajobrazowe; po pomocnej stronie wsi powstał rozległy zalew (Stara Żwirownia) wskutek eksploatacji złóż kruszywa.

Zabudowa
– zwarta; zagrody dwu-, trzybudynkowe

W Bielinku dominuje współcześnie typ niewielkiej, dwu- lub trzy-budynkowej zagrody mało- lub bezrolnej, w której chałupa posadowiona jest na froncie siedlisk, kalenicowe względem drogi. Najmniejsze gospodarstwa zlokalizowane są na krańcu południowym, największe (trzybudynkowe) w części północnej. Liczebnie przeważa zabudowa z lat 10-30-tych XX w. Sporadycznie występują obiekty – zwłaszcza gospodarcze – z końca XIX w. (np. budynek inwentarski nr 34); większość z nich jest jednak w mniejszym czy większym stopniu zdewaloryzowana (np. poprzez poszerzenie otworów okiennych). Obiekty wzniesione w technice szachulcowej praktycznie nie występują.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: aktualnie w Bielinku odbudowywany jest kościół; obecnie prowadzone są prace wykończeniowe w obrębie wnętrza. Powstała w ostatnich latach świątynia to obiekt neobarokowy w charakterze, a asymetrycznie ulokowaną wieżą, wybudowany z bloczków betonowych. Teren przykościelny nieogrodzony.

– przepompownia: w 1966 r. zachowany całościowo budynek przepompowni otrzymał nowe wyposażenie techniczne. Przy obiekcie wzniesiono parterowy, otynkowany aneks.

– 2 cmentarze: na terenie cmentarza przykościelnego brak nagrobków; rozplanowanie kwater jest nieczytelne. Drzewostan zachowany w ca 60 % stanu pierwotnego (pozostało m. in. 9 lip o średnicy 60 cm, 2 wiązy 50 i 1 kasztanowiec 60 cm). Cmentarz północno-wschodni ogólnie zaniedbany, miejscami zdewastowany. Układ kwater zatarty; nagrobki zniszczone lub usunięte (pozostało kilkanaście mogił). Pierwotny drzewostan zachowany w ca 70 % (zachowane m. in.: 7 lip o średnicy pnia 55 cm, 3 kasztanowce 55 cm, 10 jesionów 50 cm i 16 akacji 50 cm.

– wyrobisku żwiru: na północno-wschodnim krańcu wsi znajdują się zabudowania i urządzenia techniczne wyrobiska żwiru (obiekty oznaczone nr 54); pochodzą one w całości z okresu po 1945 r.

– szkoła: budynek szkolny zachowany w dobrym stanie technicznym, bez wtórnych przekształceń. Obiekt użytkowany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.

– zieleń komponowana: zieleń przydrożna (szpalery lipowe przy głównej drodze wiejskiej i prowadzącej w kierunku Starej Żwirowni oraz aleja lipowa przy drodze, wiodącej w kierunku północno-wschodnim) zachowana w ogólnie dobrym stanie zdrowotnym, bez większych ubytków.