Stary Kostrzynek

STARY KOSTRZYNEK (do 1945 r. – niem. Alt Custrinchen)

LOKALIZACJA
Stary Kostrzynek położony jest na południowo-zachodnim krańcu woj. zachodniopomorskiego i południowym gminy Cedynia, przy lokalnej drodze z Cedyni do Mieszkowic. Osada położona jest na prawym brzegu Odry; od koryta rzeki oddziela ją pas terenu zalewowego o szerokości 400-800 m. Od wschodu wieś sąsiaduje ze Starą Rudnicą (odległość ca 3 km), a od pomocy z Osinowem Dolnym (odległość ca 3 km). Bezpośrednie otoczenie Starego Kostrzynka w części porośnięte jest lasem. Teren wsi pofałdowany. Osada położona jest w obrębie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego.

RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1299 r.
Pierwotna własność wsi: klasztorna

Wieś o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w 1299 r. („Custrineken”) W 1345 r. osadę „Kustrinikin” (określaną podówczas jako „słowiańską”) nadano klasztorowi cysterek cedyńskich. Po sekularyzacji dóbr zakonnych, Stary Kostrzynek jako wieś z wójtem lennym (był nim wówczas szlachcic Dietloff von Bornsteht) należał w 1608 r. do dóbr elektorskich. Wieś miała tradycyjnie rybacki charakter; z informacji z 1622 r. wynika, że organizowane tu były targi rybne. W 1718 r. we wsi było 36 rybaków, wójt lenny, 3 chłopów, 6 zagrodników i 3 robotników dniówkowych. Na początku XIX w. w Starym Kostrzynku były 2 gospodarstwa duże (w tym sołtysa), 30 gospodarstw wolnych, 39 drobnych lub rybackich, 30 chałupników, 3 płócienników i kowal. Łącznie w 87 gospodarstwach domowych żyły 704 osoby. W 1929 r. we wsi było 10 gospodarstw o areale od 20do 50 ha (największe należały do Theodora Petera i Carla Matthesa).

HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: zatarty
– XIX i I poł. XXw.: wielodrożny

Pierwotny układ przestrzenny nieczytelny, być może liniowy (z uwagi na położenie w ciągu nadodrzańskiej drogi i pierwotnie stricte rybacki charakter). W końcu XIX w. – jak to wynika z mapy z 1890 r. – Stary Kostrzynek był już wielodrożnicą o gęstej sieci dróg, odwzorowujących przebieg poziomic. Oś kompozycyjna zorientowana na linii NWW – SEE. Pierzeje – poza główną drogą wiejską – krótkie, częstokroć o łukowatym przebiegu. Taki typ rozplanowania przestrzennego był cechą charakterystyczną części nadodrzańskich wsi rybackich regionu cedyńskiego (vide: Siekierki i Stara Rudnica). Pomiędzy końcem XIX w. a latami 30-tymi XX w. w układzie przestrzennym Siekierek nie zaszły zmiany.

Zabudowa
Pierwotna: zagrodowa
XIX, I poł. XX w.: zwarta; zagrody chłopskie średniorolne, 3-budynkowe nierolnicze (rybackie), 2-budynkowe

Należy przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. Brak informacji o pierwotnym rozmieszczeniu działek siedliskowych, ich kształtach i charakterze zabudowy.

W końcu XIX w. w Starym Kostrzynku współwystępowały dwa typy zagród: średniorolne, najczęściej trzybudynkowe (skoncentrowane po południowej stronie głównej drogi wiejskiej) i bezrolne (przeważnie rybackie), dwubudynkowe, rozmieszczone chaotycznie przy krótkich drogach, po pomocnej stronie głównego traktu. W tym czasie zdecydowana większość chałup posadowiona była na froncie siedlisk, kalenicowo względem drogi. Należy przypuszczać, że w XVIII i 1. połowie XIX w. występowały tu chałupy wąskofrontowe, podcieniowe (analogiczne jak w nieodległych Siekierkach). W końcu XIX w. -jak to wynika z mapy – zabudowa Starego Kostrzynka miała charakter zwarty, wysoce intensywny. Większość budynków mieszkalnych wsi wzniesiona była w konstrukcji ryglowej (wśród obiektów gospodarczych współwystępowały budynki szachulcowe i murowane z cegły ceramicznej). Proces wymiany chałup ryglowych na murowane przebiegał w okresie od końca XIX w. do lat 10-20-tych XX w. w omawianej wsi mniej intensywnie niż w miejscowościach sąsiednich. Chałupy ryglowe były obiektami 5-6-osiowymi szerokofrontowymi, nakrytymi wysokimi dachami dwuspadowymi; uwagę zwracał wysoki poziom rzemieślniczy stolarki okiennej i drzwiowej.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół w Starym Kostrzynku powstał na przełomie XV i XVI w. Wybudowany z kamienia salowy obiekt ten posadowiony był centrum wsi, po pomocnej stronie drogi (w odległości ca 100 m od niej).

– wiatrak: na wschodnim krańcu wsi, po pomocnej stronie drogi (w odległości ca 200 m od niej), na wyniesieniu terenu posadowiony był wiatrak (najprawdopodobniej koźlak).

– 2 cmentarze: cmentarz przykościelny, zlokalizowany w centrum wsi, po północnej stronie drogi, założony został najprawdopodobniej w 2. połowie XVII w. Ta ogrodzona kamiennym murem nekropolia miała powierzchnię ca 0, 4 ha. Obrzeża cmentarza obsadzone były drzewami liściastymi. W połowie XIX w. na północno-wschodnim krańcu wsi, w odległości ca 100 m od strefy zabudowy założono cmentarz o powierzchni ca 1. 2 ha i regularnym rozplanowaniu. Na obrzeżach cmentarza w końcu XIX w. posadzono drzewa liściaste (głównie klony i jesiony).

WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: ulicówka

Współcześnie Stary Kostrzynek – wskutek zniszczeń z końca II wojny światowej – wykazuje daleko idące przekształcenia formy przestrzennej. Najlepiej zachowaną częścią wsi jest jej południowy fragment, z zabudową skoncentrowaną przy głównej drodze wiejskiej. Likwidacji uległy natomiast zagrody w części północnej, gdzie zatarciu uległ również przebieg niektórych dróg. Osada ma obecnie formą luźno zakomponowanej ulicówki, z pojedynczymi zagrodami, rozmieszczonymi przy krótkich drogach, odchodzących w kierunku północnym od głównego traktu.

Zabudowa
– luźna; średniorolne zagrody chłopskie, 3-4-budynkowe

Wskutek zniszczeń wojennych zmieniała się intesywność nasycenia zabudowy w obrębie wsi. Zagrody rozmieszczone są obecnie – zwłaszcza po północnej stronie drogi – dość luźno (odległości pomiędzy gospodarstwami sięgają nawet 100 m).

Przeważają zagrody średniorolne, 3- lub 4-budynkowe, z chałupami na froncie siedlisk, kalenicowo do drogi. Niektóre z gospodarstw (nr 26) zachowały dawne ogrodzenia ceglane. Wśród budynków liczebnie przeważają obiekty murowane z cegły ceramicznej, z okresu od 4. ćwierci XIX w. po lata 10-te XX w.; spory jest jednak odsetek starszych, ryglowych chałup z połowy XIX w. (np. nr 5, 7, 20, 26) i również szachulcowych obiektów gospodarczych. Stan techniczny istniejącej zabudowy historycznej zróżnicowany; część obiektów jest zaniedbana, część (np. ryglowe chałupy nr 6 i 8) przebudowana (poszerzone okna, zmienione rozmieszczenie przepruć okiennych i drzwiowych, usunięty detal architektoniczny). Stopień ingerencji zabudowy współczesnej niewielki. Część starych zagród wykupiona została przez mieszkańców miast, a posadowione tu chałupy zamienione na dacze.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół zburzony został w trakcie działań wojennych. W 1991 r. świątynia p. w. Miłosierdzia Bożego została odbudowana.

– 2 cmentarze: z terenu cmentarza przykościelnego, w okresie po II wojnie światowej, usunięto nagrobki (część płyt wmurowano w mury kościoła). Układ kwater uległ zatarciu. Dewastacji uległ mur ogrodzeniowy. Z historycznego starodrzewu zachował się 1 wiąz o przekroju pnia ca 45 cm. Teren cmentarza północno-wschodniego zdewastowany, ogólnie zaniedbany. Nagrobki i mogiły usunięte lub zniszczone. Historyczny drzewostan zachowany w ca 50 % (m. in. 3 lipy o przekroju pni 55 cm, 3 kasztanowce 55 cm, 14 jesionów, 21 klonów 45 cm i 12 akacji 40-45 cm).

– zieleń przydrożna: droga do Osinowa – na odcinku ca 500 m – obsadzona jest obustronnie okazałymi ca 40-50-letnimi topolami.