Łukowice

ŁUKOWICE (do 1945 r. – niem. Altenkirchen)

LOKALIZACJA
Łukowice położone są w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i wschodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze, w odległości ca 1,5 km na północny-zachód od trasy Cedynia – Chojna. Od wschodu wieś sąsiaduje z Mętnem (odległość ca 4 km), od południa z Orzechowem (odległość ca 3 km) i od zachodu z Czachowem (odległość ca 2 km). Bezpośrednie otoczenie wsi wykorzystywane rolniczo, bezleśne (zwarty kompleks lasu w odległości ca 1 km na północ od wsi). Teren wsi nieznacznie pofałdowany; średnia wysokość ca 63 m n.p.m. Bezpośrednio na wschód od osady cztery niewielkie jeziorka.

RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1334 r.
Pierwotna własność wsi: miejska

Wieś o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w 1334 r. W okresie tym osada była współwłasnością miasta Cedynia i rodu von Witte. W okresie od XV w. po 1. ćwierć XVIII w. następowały częste zmiany właścicieli. W 1725 r. król Fryderyk Wilhelm I przekazał Łukowice w całości miastu Cedynia.

HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: owalnica
– XIX i I poł XX w.: wieś ulicowo-placowa

Łukowice założone zostały jako owalnica o wrzecionowatym nawsiu, zorientowanym na osi NNW – SSE. Pierwotnie liczba zagród w tej osadzie nie przekraczała ca 10-12. Gospodarstwa te rozmieszczone były wokół niezabudowanego placu wiejskiego, tworząc zwarte pierzeje. W XIX w., najprawdopodobniej w 1. połowie tego stulecia, wskutek zmian w rozplanowaniu działek siedliskowych w południowo-zachodniej części wsi doszło do częściowego zatarcia przebiegu drogi, obiegającej nawsie od strony zachodniej. W końcu XIX w. – jak wynika to z mapy z tego okresu – droga ta straciła swój walor komunikacyjny. Wieś miała już w tym czasie formę ulicowo-placową o orientacji SSE – NNW.

Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, I poł. XX w.: zagrody chłopskie, trzy- czterobudynkowe; średnio i pełnorolne

Należy przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w. — jak to wynika z mapy z 1892 r. – zabudowa Łukowic miała charakter zwarty; prostokątne, dość głębokie parcele przylegały bezpośrednio do siebie. Przeważały gospodarstwa trzy- lub czterobudynkowe o charakterze średnio-pełnorolnym. Największe zagrody skoncentrowane były w obrębie pierzei północno-wschodniej. Na północnym krańcu wsi i w obrębie południowej części dawnego nawsia zlokalizowane były gospodarstwa bezrolne, jednobudynkowe. W omawianym okresie – jak się wydaje — współwystępowały dwa typy organizacji przestrzennej zagród: 1/ z chałupą posadowioną na froncie siedliska, kalenicowo względem drogi, 2/ (odmiana mniej liczna) z chałupą po boku podwórza, zwróconą szczytem do drogi. W większości przypadków budynki inwentarskie (kamienne lub kamienno-ceglane) ustawione po bokach podwórz miały frontowe ściany szczytowe (częstokroć dekorowane detalem architektonicznym) w linii pierzei, utworzonej przez chałupy. W głębi podwórz znajdowały się – najczęściej dwuklepiskowe — stodoły. Można przypuszczać, że do lat 80-tych XIX w. zdecydowanie dominowała zabudowa szachulcowa, zastąpiona w 4. ćwierci XIX i na początku XX w. zabudową murowaną z cegły ceramicznej. Powstałe w tym czasie chałupy wznoszono na wysokich cokołach kamiennych; elewacje tych budynków dekorowano detalem architektonicznym (gzymsy nadokienne, płyciny podokienne). W części chałup — w osi wejścia frontowego – w partii dachu budowano dwuosiowe wystawki, nakryte spłaszczonymi daszkami dwuspadowymi.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół w Łukowicach był budowlą salową, wzniesioną z kamienia (regularny układ obciosanych bloczków kamiennych) na przełomie XIV i XV w. W okresie późniejszym obiekt otrzymał ceglaną wieżę, usytuowaną na osi po stronie zachodniej, wyprowadzoną z korpusu nawowego. Kościół łukowicki przebudowany został w XVIII i XIX w. Parcela przykościelna ogrodzona była murem kamiennym.

– kuźnia: na południowym krańcu nawsia posadowiona była kamienno-ceglana kuźnia, wzniesiona najprawdopodobniej na początku 2. połowy XIX w. (być może obiekt ten powstał w miejscu starszego o analogicznej funkcji). Przesklepiony odcinkowo otwór wrót usytuowany był w ścianie szczytowej; analogiczne przesklepienia miały otwory okienne

– remiza: na początku XX w., na nawsiu wzniesiono z cegły ceramicznej remizę o typowej dla tego typu obiektów formie architektonicznej

– cmentarz: przy kościele (XIV/XV w.) usytuowany był – zapewne równowieczny świąty¬ni – cmentarz (pow. ca 0, 2 ha) o regularnym rozplanowaniu. W końcu XIX w. obrzeża nekropolii obsadzono lipami.

– trafostacja: w latach 10-2-tych XX w. na południowo-zachodnim krańcu wsi, po północno-zachodniej stronie drogi prowadzącej do Orzechowa wzniesiono z cegły ceramicznej trafostację o typowej – dla tego czasu – formie.

WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: wieś ulicowo-placowa

Ukształtowana w XIX w. forma przestrzenna wsi nie wykazuje współcześnie istotnych zmian. Likwidacji uległa największa z zagród (usytuowana po wschodniej stronie skrzyżowania dróg do Orzechowa i Mętna); wybudowano natomiast nową zagrodę na północno-zachodnim krańcu osady. Pozostałe przekształcenia odnoszą się do zmian w zakresie zabudowy poszczególnych gospodarstw. W dalszym ciągu czytelna jest północno-zachodnia część nawsia ze stawem i fragment drogi obiegającej plac wiejski od południowego-zachodu.

Zabudowa
zwarta; zagrody trzy-, czterobudynkowe, pełno- i średniorolne

Pierzeje przy głównej drodze wiejskiej utworzone przez posadowione na froncie siedlisk chałupy o orientacji kalenicowej oraz usytuowane pomiędzy nimi budynki inwentarskie (zwrócone do drogi ścianami szczytowymi). Zabudowa ma charakter zwarty; w południowej części pierzei wschodniej występują pustacie po zlikwidowanych po 1945 r. zagrodach. W dalszym ciągu dominują zagrody dość duże, pełnorolne, trzy-czterobudynkowe. W części gospodarstw występują ubytki po wyburzonych stodołach lub budynkach inwentarskich. Niewielkie, pierwotnie jednobudynkowe zagrody na północnym krańcu wsi rozbudowane zostały w większości o małe obiekty inwentarsko-składowe.

Liczebnie zdecydowanie przeważają obiekty od 1. 80-tych XIX w. po przełom XIX/XX w., a pod względem konstrukcyjnym budynki murowane z cegły ceramicznej (a w przypadku budynków inwentarskich również z kamienia). Stan techniczny budynków zróżnicowany, najczęściej jednak zadawalający. W porównaniu z innymi miejscowościami regionu stosunkowo niewiele chałup jest zdewaloryzowana poprzez poszerzenie otworów okiennych i wymianę stolarki okiennej. Przy części zagród zachowane XIX-wieczne ogrodzenia kamienne lub ceglane z charakterystycznymi filarami bramnymi.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół łukowicki jest współcześnie półruiną; obiekt został zniszczony w trakcie działań 11 wojny światowej. Zachowany, choć nieco zniszczony, jest kamienny mur ogrodzeniowy parceli.

– kuźnia: obiekt zachowany bez wtórnych przekształceń, choć nieco zaniedbany. Budynek wykorzystywany niezgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.

– trafostacja: obiekt zachowany w dobrym stanie technicznym; występują jedynie nieznaczne złuszczenia tynków ścian.

– cmentarz: w okresie po 1945 r. z terenu cmentarza usunięto nagrobki. Rozplanowanie kwater uległo zatarciu. Historyczna zieleń zachowana w ca 30 % (m. in. 6 lip o średnicy pni do 60 cm).