Czachów

CZACHÓW (do 1945 r. – niem. Zachow)

LOKALIZACJA
Czachów położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i wschodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze z Bielinka do Chojny. Od wschodu wieś sąsiaduje z Łukowicami (odległość ca 2, 5 km), od południowego-zachodu z Niesułowem (Kol. Lubiechów) – odległość ca 2, 5 km i od zachodu z Lubiechowem Górnym (odległość ca 2, 5 km). Bezpośrednie otoczenie wsi wykorzystywane rolniczo; po stronie północnej (w odległości ca 1, 5 km) zwarty kompleks lasu. Teren wsi nieznacznie pofałdowany; średnia wysokość ca 68 m n.p.m.

RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1317r.
Pierwotna własność wsi: miejska

Czachów wzmiankowany w źródłach historycznych po raz pierwszy w 1317 r. jako wieś należąca do miasta Cedyni. W 1336 r. rodzina von Witte otrzymała od margrabiego brandenburskiego w lenno część osady, liczącej podówczas 64 łany; pozostałe części należały do mieszczan chojeńskich Bollo i Heinricha . Dział rodziny v. Witte w 100 lat później przeszedł na rzecz zakonu klarysek cedyńskich jako ich uposażenie. W XV w. działy własnościowe w Czachowie mieli członkowie rodziny von Sydow, a w XVI w. rodzin Broker, von der Zinne, Schonbeck, Werbelow, Brucker i Schóning. W 1608 r. Czachów -jako wieś bez wójta lennego – należał do kurfirstowego amtu w Cedyni; działy własnościowe miały tu również rodziny Werbelow i Schonebeck. Ok. 1715 r. dotychczasowe dwa majątki rycerskie w Czachowie zostały połączone i wcielone do domeny królewskiej w Cedyni. W końcu XVIII w. wieś Uczyła 9 dużych gospodarstw chłopskich, 6 zagrodniczych i 12 chałupniczych; odnotowano też obecność kuźni, młyna i wiatraka. We wsi mieszkało w tym czasie 197 osób w 21 gospodarstwach domowych. Od 1715 r. osada ponownie była w dyspozycji cedyńskiej rady miejskiej; status taki utrzymał się w XIX w. W okresie międzywojennym majątek czachowski (424 ha) należał do Towarzystwa Ziemskiego „Eigene Scholle” („Własna Rola”). We wsi było w tym czasie 6 gospodarstw o areale od 22 do 51 ha.

HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: owalnica
– XIX i 1 pot XX w.: owalnica z zespołem folwarcznym i koloniami

Czachów założony został jako owalnica (jeden z charakterystycznych dla średniowiecza typów rozplanowania przestrzennego osad) o charakterystycznym, wrzecionowatym nawsiu, zorientowanym na osi SW – NE. Pierwotnie -przypuszczalnie — niezabudowane nawsie uległo z czasem (m. in. wskutek powstania i rozwoju zespołu folwarcznego) lekkiej deformacji i rozczłonkowaniu. W końcu XIX w. północno-wschodnia część nawsia była wypełniona stawem; na przeciwległym, południowo-zachodnim krańcu posadowiony był kościół. W obrębie środkowej części nawsia – po ok. 1850 r. – pojawiły się niewielkie zagrody biedniackie. W końcu XIX w. – jak ukazuje to mapa – w Czachowie, tak w pierzei pomocnej jak i południowej występowały liczne pustacie (niezabudowane działki). Zespół folwarczny zlokalizowany był na północno-wschodnim krańcu wsi, po wschodniej stronie stawu, wypełniającego kraniec nawsia. W 1. ćwierci XX w. pojedyncze zagrody powstały przy drodze, odchodzącej od centrum zabudowy w kierunku południowo-wschodnim.

Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, I poł. XXw.:zespół folwarczny; pełnorolne zagrody chłopskie (czterobudynkowe) i bezrolne (jedno-, dwubudynkowe)

Należy przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w. -jak to wynika z mapy z 1892 r. – w Czechowie zabudowa miała charakter dość zwarty, choć tak w części pomocnej jak i południowej występowały pustacie po zlikwidowanych (wyburzonych) zagrodach. Na wschodnim krańcu wsi zlokalizowany był rozległy zespół folwarczny o zgeometryzowanej, dwufazowej kompozycji. Jak się wydaje, pierwotnie zabudowania gospodarcze rozmieszczone były na obrzeżach silnie wydłużonego, prostokątnego dziedzińca, zorientowanego na osi SWW — NEE (po jego północno-zachodniej stronie, na granicy parku posadowiony był pałac). Zapewne w końcu XIX w., w związku ze zintensyfikowaniem gospodarki i zmianą jej profilu podwórze zostało rozbudowane w kierunku północno-wschodnim o 3 budynki (w tym dwie obory). Budynki gospodarcze – jak się wydaje – wzniesione były z cegły i kamienia, a ich elewacji dekorowane były detalem architektonicznym, charakterystycznym dla budownictwa folwarcznego 4. ćwierci XIX w. Obiekty te nakryte były stosunkowo płaskimi dachami dwuspadowymi; w obrębie poddaszy ulokowane były pomieszczenia składowe na paszę. Brak informacji o architektonicznej formie i konstrukcji pałacu.

W zabudowie wsi współwystępowały zagrody pełnorolne, chłopskie, z reguły czterobudynkowe (choć były wśród nich również trzy- i pięciobudynkowe) i gospodarstwa bezrolne (jedno- lub dwubudynkowe) robotników zatrudnionych w folwarku. Mapa z końca XIX w. sugeruje, że w tym czasie większość chałup ustawiona była na froncie siedlisk, kalenicowo względem drogi. W głębi podwórz ustawione były — najczęściej dwuklepiskowe – stodoły, a po bokach budynki inwentarskie i pomocnicze. Do lat 80-tych XIX w. przypuszczalnie dominowała zabudowa ryglowa (być może część obiektów gospodarczych wzniesiona była z kamienia). W 4. ćwierci XIX w. rozpoczął się intensywny proces wymiany zabudowy na murowaną z cegły ceramicznej; proces ten najsilniej przebiegał na przełomie XIX i XX w. Nowo wzniesione wówczas chałupy miały nie tylko odmienną orientację (sądzić należy, że obiekty starsze były wąskofrontowe lub zwrócone do drogi ścianami szczytowymi), ale też charakteryzował je wyższy poziom warsztatu architektonicznego, wynikający z podwyższonej zamożności mieszkańców, ich aspiracji i poczucia estetycznego. W zamożnych gospodarstwach chałupy były duże, 6-7-osiowe, wznoszone na wysokich cokołach kamiennych i tynkowane. W zagrodach biedniackich (skoncentrowanych głównie po północnej stronie nawsia i w jego obrębie) budynki mieszkalne były niewielkie, częstokroć dwurodzinne. Elewacje tych obiektów charakteryzowała prostota i – najczęściej -brak tynków.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół czachowski wzniesiony został w 2. połowie XIII w. z regularnie obciosanej kostki granitowej. Pierwszymi patronami (donatorami) świątyni byli mieszczanie chojeńscy Bollo i Heinrich, mający we wsi swe działy własnościowe. Opisywany kościół był budowlą salową, pierwotnie przypuszczalnie bezwieżową. Obiekt przebudowany został w XVIII i XIXw.; po stronie zachodniej – na osi — z korpusu nawowego wyprowadzono drewnianą wieżę, nakrytą wysokim hełmem ostrosłupowym.

– zespół folwarczny (opis powyżej)

– park: po zachodniej i północno-zachodniej stronie pałacu założony był w XIX w. rozległy (ca 2 ha) park krajobrazowy. W drzewostanie współwystępowały kasztanowce, lipy, graby i jesiony i inne drzewa liściaste. Teren parku ogrodzony był murem kamiennym.

– zieleń przydrożna: droga dojazdowa do folwarku od południa została w końcu XIX w. obsadzona lipami.

– cmentarze: przy XIII-wiecznej świątyni, ulokowanej w obrębie nawsia, znajdował się -najpewniej równowieczny – kościołowi cmentarz o powierzchni ca 0, 3 ha. Jego regularnie wytyczone granice wygrodzone były murem kamiennym. Obrzeża nekropolii obsadzone zostały w XIX w. drzewami liściastymi (głównie jesionami).

– remiza: w latach 20-tych XX w. (być może w miejscu starszego o tej samej funkcji) w obrębie nawsia, po wschodniej stronie kościoła wybudowano z cegły ceramicznej remizę o typowej – dla tego typu obiektów – formie.

– szkoła: w końcu XIX w. na poludniowo-zachodnim krańcu nawsia wzniesiono z cegły ceramicznej o charakterystycznym – dla tego typu obiektów – rozmieszczeniu otworów okiennych.

WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: owalnica z zespołem pofolwarcznym

Historycznie ukształtowana forma przestrzenna nie wykazuje współcześnie istotnych zmian w stosunku do stanu z końca XIX w. i pocz. XX w. w obrębie pierwotnej części układu ruralistycznego. Nawsie jest w dalszym ciągu czytelne, lecz gruntowa droga obiegająca je od strony pomocnej utraciła na znaczeniu komunikacyjnym Intensyfikacji uległa natomiast zabudowa w obrębie kolonii południowej. Dekompozycji uległ zespół pofolwarczny, gdzie wyburzono wszystkie obiekty poza dwiema oborami (wtórnie ich program użytkowy poszerzony został funkcję mieszkalną) na krańcu południowo-wschodnim i rządcówką na zachodnim.

Zabudowa
– zwarta (w obrębie kolonii południowej nieco luźniejsza)
– zagrody chłopskie: pełnorolne (3-4-budynkowe) i średniorolne (2-3-budynkowe)
– zespół pofolwarczny: w części owalnicowej zabudowa Czachowa jest zwarta; wypełniła się m. in. część pustaci, odnotowanych na mapie z 1942 r. Intensywniej – w porównaniu ze stanem XIX-wiecznym — zabudowane jest również nawsie, gdzie przeważają niewielkie zagrody dwubudynkowe. W obrębie kolonii mieszkalnej, sięgającej na południe poza niewielkie jeziorka (niem. Gross Ferchland See) zabudowa jest nieznacznie luźniejsza; poszczególne zagrody bądź przylegają do siebie bądź są oddalone o 30 — 150 m.

Współcześnie – do pewnego stopnia – ujednoliciła się wielkość gospodarstw ich status majątkowy. W części owalnicowej współwystępują zagrody pełno- i średniorolne (pierwsze z nich 3-4-budynkowe, drugie 2-3-budynkowe); w gospodarstwach tych regułą jest miejsce lokalizacji (na froncie siedliska) chałupy i sposób jej orientacji (kalenicowo do drogi). Liczebnie przeważają budynki z przełomu XIX i XX w. Stan techniczny zabudowy chłopskiej zróżnicowany; część obiektów zdewaloryzowana jest wskutek przebudowy (zmiany formy bryły lub dachu, poszerzenie otworów okiennych połączone z wprowadzeniem współczesnej stolarki okiennej).

W kolonii południowej jednorodna zabudowa z lat 20- i 3(Mych XX w. (trzybudynkowe zagrody z niewielkimi, 3-osiowymi chałupami pod spłaszczonymi dachami lub wysokimi ; budynki inwentarskie z odeskowanymi ściankami kolankowymi poddaszy). Z zabudowy folwarcznej zachowały się dwa budynki kamienno-ceglane na krańcu południowo-wschodnim (budynek wschodni jest mocno zniszczony) oraz rządcówka (obiekt częściowo przebudowany).

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół filialny p.w. Narodzenia NMP zachowany jest w ogólnie dobrym stanie technicznym, bez współczesnych przekształceń. Kamienny mur ogrodzeniowy zachowany.

– zespół folwarczny (opis powyżej).

– park: park jest współcześnie zaniedbany, częściowo zdewastowany. Teren zakrzewiony, z licznym podrostem korzeniowym. Wewnętrzny układ komunikacyjny w znacznej części zatarty. Drzewostan (w przewadze drzewa 80 – 120-letnie, o przekroju pni do ca 60-70 cm) ogólnie zdrowy. Kamienny mur ogrodzeniowy częściowo uszkodzony.

– zieleń przydrożna: aleja lipowa, prowadząca na teren dziedzińca gospodarczego zespołu pofolwarcznego zachowana bez ubytków, w ogólnie dobrym stanie zdrowotnym.

– 2 cmentarze: z terenu cmentarza przykościelnego usunięto nagrobki; rozplanowanie kwater uległo zatarciu. Na obrzeżach nekropolii zachowane ca 80 % XIX-wiecznego starodrzewu (m. in. 26 jesionów o średnicy pni do 40 cm, 1 lipa 60 cm i 1 sosna wejmutka 40 cm). Ok. 1950 r. na północno-wschodnim krańcu wsi, w odległości ca 150 m od strefy zabudowy i ca 70 m od drogi prowadzącej w kierunku NE założono jednokwaterowy cmentarz o powierzchni ca 0, 45 ha. Na terenie tej nekropolii nie wprowadzono zielem. Cmentarz ten zachowany jest w ogólnie dobrym stanie. Rozplanowanie w pełni czytelne; brak starszych egzemplarzy zieleni.

– szkoła: budynek szkoły częściowo zdewaloryzowany.

– remiza: obiekt zachowany bez współczesnych przekształceń, wykorzystywany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.