Orzechów

ORZECHÓW (do 1945 r. – niem, Wrechow)

LOKALIZACJA
Orzechów położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i wschodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze Cedynia -Chojna. Od południowego-wschodu wieś sąsiaduje z Klępiczem (odległość ca 2 km), od zachodu z Cedynią (odległość ca 5, 5 km) i od północy z Łukowicami (odległość ca 3 km). Bezpośrednie otoczenie wsi wykorzystywane rolniczo, bezleśne. Teren wsi nieznacznie pofałdowany; średnia wysokość ca 67 m n.p.m. W bezpośrednim otoczeniu wsi niewielkie jeziorka; największe Jez. Orzech (ca 0, 3 km2) zlokalizowane jest po zachodniej strome wsi, w odległości ca 1 km.

RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1311 r.
Pierwotna własność wsi: klasztorna

Orzechów jest wsią o średniowiecznym rodowodzie, wzmiankowaną w źródłach po raz pierwszy w 1311 r (metryka osady jest jednak co najmniej XIII-wieczna; tak bowiem datowany jest miejscowy kościół). W dokumencie z tego roku wspomina się o patronacie klasztoru cedyńskiego nad miejscowym kościołem. W okresie średniowiecznym wieś podzielona była na część klasztorną, zakonu joannitów z Golic (w 1466 r. mistrz Liborius von Schlieben odkupił od margrabiego Albrechta II 16 włók w tej miejscowości) i rycerską, w której prawa własności dość często zmieniały się. W początku XVII w. Orzechów stał się własnością miasta Cedynia, zaś w następnym stuleciu został włączony do domeny królewskiej. W początkach XIX w. we wsi było 10 dużych gospodarstw chłopskich (w tym 4 zakonne), 5 drobnych, 10 chałupniczych, a także kowal i 1 rybak (łącznie 127 osób i 12 gospodarstw rodzinnych). Około połowy XIX w. miejscowy folwark (ca 775 mórg łącznie z folwarkiem w Wierzchlądzie) był własnością mieszczanina Protza.

HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: owalnica
– XIX i I poł XX w.: owalnica

Orzechów założony został jako owalnica (jedna z typowych dla średniowiecza form przestrzennych wsi) o wrzecionowatym nawsiu, zorientowanym na osi NNE – SSW. Należy przypuszczać, że pierwotnie liczba gospodarstw w osadzie nie przekraczała kilkunastu. Zagrody rozmieszczone były wokół niezabudowanego placu wiejskiego (w jego centralnym miejscu posadowiony był jedynie kościół) , przy drogach po wschodniej i zachodniej stronie nawsia. Orzechów w swym historycznym rozwoju uniknął losu wielu innych wsi średniowiecznych, przekształconych – w sensie przestrzennym – wskutek powstania i rozwoju zespołu folwarcznego. Zespół taki powstał w Orzechowie na północno-zachodnim krańcu historycznej strefy zabudowy, po zachodniej stronie drogi, a towarzyszyła mu – już w pewnym oddaleniu (ca 350 m na północ) czterobudynkowa owczarnia. Otwarcia komunikacyjne zlokalizowane na krańcach układu ruralistycznego; brak przepruć w zwartych pierzejach wschodniej i zachodniej. Pomiędzy końcem XIX w. a latami 30-tymi XX w. w rozplanowaniu wsi nie zaszły żadne zmiany.

Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, I poł XX w.:zespół folwarczny i zagrody chłopskie (pełnorolne, 3-4-budynkowe)

Należy przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w. zabudowa Orzechowa miała charakter zwarty. Zagrody, rozmieszczone przy drogach obiegających nawsie, usytuowane były bezpośrednio przy sobie; na ich zapleczu wytyczone były ogrody i sady przydomowe. W tym czasie we wsi współwystępowały zagrody trzy- i czterobudynkowe, w przeważającej większości pełnorolne. Budynki – w obrębie gospodarstw – rozmieszczone były „w czworobok” lub w podkowę. W zdecydowanej większości chałupy posadowione były na froncie siedlisk, kałenicowo względem drogi. Po bokach podwórz ustawione były – kamienne lub kamienno-ceglane, częstokroć dekorowane detalem architektonicznym – budynki inwentarskie, których ściany szczytowe były jednym z elementów wytyczających pierzeje. W głębi zagród ustawione – najczęściej dwuklepiskowe, szachulcowe – stodoły. Należy przypuszczać, że do lat 80-tych XIX w. w zabudowie dominowały obiekty ryglowe; później – ze szczególnym nasileniem w końcu XIX i na przełomie XIX i XX w. zastępowano je budynkami murowanymi z cegły ceramicznej lub kamienia (budynki inwentarskie). Nowo wznoszone obiekty dekorowano częstokroć detalem architektonicznym (opaski otworów okiennych, gzymsy); w chałupach zwracał uwagę wysoki poziom rzemieślniczy stolarki okiennej i drzwiowej.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół w Orzechowie wzniesiony został w 2 poł. XIII w. w obrębie środkowej części nawsia. Był to obiekt salowy, bez wyodrębnionego prezbiterium. Po stronie zachodniej – na osi – z korpusu nawowego wyprowadzona była masywna wieża pod niezbyt wysokim, czteropołaciowym daszkiem namiotowym. W 1764 r. świątynię przebudowano (zmieniono formę otworów okiennych i południowego drzwiowego). Parcela przykościelna ogrodzona murem kamiennym.

– zespół folwarczny: w północnej części wsi, po zachodniej stronie drogi ulokowany był zespół folwarczny o zgeometryzowanej kompozycji o charakterze zamkniętym. Po północnej stronie podwórza ustawiony był dwór, prawdopodobnie akcentowany na osi ryzalitem. Brak informacji o konstrukcji i charakterze architektonicznym tego obiektu. Budynki gospodarcze, ustawione po bokach podwórza wzniesione były – najpewniej w 4. ćwierci XIX w. – z kamienia (i być może częściowo z cegły). W odległości ca 300 m na północ od wsi znajdowa¬ła się czterobudynkowa owczarnia (obiekty ją tworzące rozstawione były w czworobok). Brak informacji o konstrukcji i architektonicznym tych budynków.

– park: po północnej stronie zespołu folwarcznego, po zachodniej stronie głównej drogi wiejskiej w 2. połowie XIX w. założono park krajobrazowy o powierzchni ca 3 ha. W drzewostanie tego zespołu zieleni występowały 23 gatunki (w tym 22 gatunki drzew liściastych, z przewagą wiązów, lip i kasztanowców).

– cmentarz: przy XIII-wiecznym kościele usytuowany był cmentarz o powierzchni ca 0, 50 ha i dwukwaterowym rozplanowaniu. W osi poprzecznej wytyczona była aleja lipowa. W końcu XIX w. obrzeża nekropolii, ujęte kamiennym murem, obsadzono drzewami liściastymi (głównie jesionami). Na przełomie XIX i XX w. na terenie cmentarza wybudowano kostnicę

– remiza: w latach 30-tych XX w., na nawsiu – po południowej stronie kościoła -wybudowano remizę. Ten niewielki, prosty obiekt, nakryty dachem dwuspadowym nie odbiegał w zakresie swej formy od powszechnie występujących wzorców.

WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: owalnica

Historycznie wykształcona owalnicowa forma przestrzenna wsi jest w pełni czytelna. Droga obiegająca nawsie od strony wschodniej uległa częściowemu zatarciu; nie pełni ona już poważniejszego znaczenia komunikacyjnego. Zagrody rozmieszczone są w zwartych ciągach przy drogach obiegających nawsie. W miejscu dawnej owczarni powstały trzy niewielkie zagrody.

Zabudowa
zagrody chłopskie: pełno- i średniorolne (3-4-budynkowe)

W Orzechowie dominują zagrody pełno- i średniorolne, 3- lub 4-budynkowe; nieliczne gospodarstwa mniejsze (2-budynkowe) skoncentrowane są na krańcach północnym i południowym założenia ruralistycznego. Przy części gospodarstw zachowały się stare ogrodzenia kamienne lub ceglane. W niektórych zagrodach (zwłaszcza po wschodniej stronie nawsia) po 1945 r. wyburzono stodoły. Elementy historycznej zabudowy (okazałe 6-7-osiowe chałupy na wysokich cokołach kamiennych oraz kamienno-ceglane budynki inwentarskie dekorowane detalem architektonicznym) zachowane w zróżnicowanym stanie technicznym (część z nich jest zaniedbana lub zdewaloryzowana). Elementy współczesnej zabudowy występują w minimalnym stopniu.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół filialny p.w. św. Jana zachowany w dobrym stanie technicznym, bez wtórnych przekształceń. Kompletne jest również kamienne ogrodzenie parceli.

– cmentarz: w okresie po 1945 r. z terenu cmentarza usunięto nagrobki sprzed II wojny światowej (obecnie są tu tylko nagrobki współczesne). Rozplanowanie na kwatery częściowo zatarte. Historyczny drzewostan zachowany w ca 50 % (m. in. 11 lip o średnicy pni 60 cm, 25 jesionów, 50 cm, 2 tuje 25 cm i 3 świerki 50 cm). Mur kamienny i kostnica zachowane.

– zespół pofolwarczny: kompozycja zespołu pofolwarcznego zatarta. Współcześnie zachowany jest jeden kamienny (częściowo przebudowany) budynek inwentarski, zwrócony do drogi ścianą szczytową.

– zieleń komponowana: park dworski ogólnie zaniedbany; w części wschodniej powierzchnia częściowo zagruzowana. Wewnętrzny układ komunikacyjny częściowo zatarty. Kompozycję zaciera ponadto liczny podrost korzeniowy i 20-40-letnie samosiewy. Historyczny skład gatunkowy drzewostanu zachowany (wiązy ok. 30 %, lipy ok. 30 %, kasztanowce 20 % i robinia akacjowa 20 % ogólnej liczby drzew). Wyróżnia się 1 topola biała o obwodzie pnia ca 430 cm. Wiek starodrzewu szacuje się na ca 100 – 120 lat. Mimo zaniedbania park orzechowski stanowi element waloryzujący krajobraz kulturowy, będąc zarazem naturalnym filtrem higienicznym dla tutejszego ekosystemu.