GOLICE (do 1945 r, – niem. Gruneherg)
LOKALIZACJA
Golice
położone są w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i
południowo-wschodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze Cedynia
– Moryń. Od północnego-wschodu wieś sąsiaduje z Klępiczem (odległość ca
3, 5 km), od północnego-zachodu z Cedynią (odległość ca 4 km) i od
północy z Orzechowem (odległość ca 3 km). Bezpośrednie otoczenie wsi
wykorzystywane rolniczo, bezleśne (zwarte kompleksy leśne w odległości
ca 2 km w kierunku na południowy-zachód od osady). Teren wsi nieznacznie
pofałdowany; średnia wysokość ca 65 m n.p.m. W bezpośrednim otoczeniu
wsi niewielkie jeziorka.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1337 r.
Pierwotna własność wsi: rycerska
Osada
o metryce średniowiecznej, wzmiankowana po raz pierwszy w 1337 r., w
księdze ziemskiej margrabiego Ludwiga; areał uprawny Golić liczył
podówczas 54 łany. W XIV w. część Golić (7 łanów) należała do rodziny
von Brederlow. W latach 1367 – 1450 część wsi była w posiadaniu rodziny
Gustbiese. W 1455 r. wieś w posiadaniu Christopha Egligera, ostatniego
wójta krajowego Krzyżaków w Nowej Marchii. Po jego śmierci osadę
przejęli joannici. W 1466 r. Liborius von Schlieben, mistrz ze Słońska
odkupił Golice od kurfirsta Albrechta II. Wieś była siedzibą komturii
(komturami byli; w 1527 r. Hans Muschwitz, w 1540 r. Heinrich von
Arnim). W 1608 r. komturia została rozwiązana, a Golice przekształcono w
domenę książęcą. W 1665 r. oprócz folwarku, w Golicach były 2
gospodarstwa chłopskie, 3 zagrodników, 5 chałupników oraz kuźnia, szałas
pasterski i młyn wodny w Eichhorn (osada współcześnie nieistniejąca). W
1774 r. dokonano separacji gruntów domeny i chłopskich; powstał wtedy
folwark o areale ca 900 mórg; w jego obrębie funkcjonowała owczarnia na
2000 owiec. W 2. połowie XVIII w. wzmiankowane 2 młyny. W końcu XVIII w.
we wsi było 7 dużych gospodarstwa chłopskich, 5 małych, 4 zagrodnicze i
20 chałupniczych (łącznie 312 osób w 24 gospodarstwach domowych). Na
początku XIX w. wspomniana tutejsza kuźnia i młyn. W 1929 r. golicki
folwark (ca 560 ha) był pod zarządem państwowym. W tym czasie we wsi
było 7 gospodarstw o areale od 34 do 135 ha.
HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: przypuszczalnie owalnica
– XIX i I poł. XX w.: mała wielodroinica
Cechy
pierwotnego rozplanowania osady zatarte. Układ sieci drożnej w
południowej części wsi, lokalizacja kościoła i rozmieszczenie działek
siedliskowych wskazuje, że Golice to dawna wieś placowa,
najprawdopodobniej owalnica (nie można jednak wykluczyć, iż osada miała
charakter zaułkowy, nieprzejezdny od strony północno-wschodniej).
Wielkość domniemanego nawsia sugeruje, że pierwotnie we wsi było ca 10
zagród. Gospodarstwa te rozmieszczone były wokół owalnego, wydłużonego,
do ok. połowy XIX w. niezabudowanego placu wiejskiego. W XIX w.
(najprawdopodobniej w 2. ćwierci tego stulecia) doszło zmiany w układzie
wewnątrzwioskowej sieci drożnej. Zatarciu uległ przebieg drogi,
obiegającej nawsie od północnego-zachodu; wytyczono również nowe działki
siedliskowe. Trudno obecnie przesądzać czy z tego okresu pochodzą
otwarcia komunikacyjne w kierunku Żelichowa i Radostowa (choć
XIX-wieczna metryka w drugim z w/w przypadków jest raczej pewna).
W
końcu XIX w. -jak to wynika z mapy z tego czasu — Golice były już
niewielką wielodrożnicą. Oprócz zabudowy przy pierwotnej drodze NE – SW,
zagrody powstały przy wspomnianych drogach do Żelichowa i Radostowa
(wiodących w kierunkach południowo-wschodnim i północno-zachodnim).
Zespół folwarczny ulokowany był po południowo-wschodniej stronie głównej
drogi wiejskiej. Pomiędzy końcem XIX w. a latami 30-tymi XX w. w
układzie przestrzennym wsi nie zaszły zmiany.
Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, I poł. XX w.: zespól folwarczny i zagrody chłopskie (pełno- i średniorolne)
Należy
przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w
oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w.
– jak to wynika z analizy mapy z 1890 r. – we wsi współwystępowały
zagrody średnio- i pełnorolne (pierwsze przeważnie trzybudynkowe, drugie
cztero-budynkowe). Gospodarstwa większe występowały głównie w
pómocno-zachodniej części wsi. W sensie typologicznym widoczny w tym
okresie był również dualizm: po pómocno-zachodniej stronie drogi
przeważały zagrody o rozplanowaniu w podkowę (z chałupami ustawionym
szczytowo do drogi, po boku podwórza), w pozostałej części osady więcej
było zagród czworobocznych z chałupami ustawionymi kalenicowo na froncie
siedliska (typ rozplanowania historycznie młodszy). Najmniejsze
dwubudynkowe zagrody robotników folwarcznych zlokalizowane były
peryferyjnie, na krańcach wsi.
Do lat 80-tych XIX w.
przypuszczalnie dominowała zabudowa ryglowa (być może część obiektów
gospodarczych wzniesiona była z kamienia). W 4. ćwierci XIX w. rozpoczął
się intensywny proces wymiany zabudowy na murowaną z cegły ceramicznej;
proces ten najsilniej przebiegał na przełomie XIX i XX w. Jednocześnie,
jak to już wyżej wspomniano, chałupy wąskofrontowe lub ustawione
szczytami w kierunku zastępowano szerokofrontowymi, ustawionymi
kalenicowo do drogi. Nowo budowane chałupy, zwłaszcza w gospodarstwach
zamożniejszych, byty przeważnie dekorowane detalem architektonicznym
.Podobnie rzecz się miała z zabudową gospodarczą, gdzie obiekty ryglowe i
kamienne (w ten sposób budowane były zwłaszcza budynki inwentarskie)
zastąpiono ceglanymi, również częstokroć dekorowanymi detalem (zwłaszcza
w elewacjach zwróconych do drogi). We wschodniej części wsi, po
południowo-wschodniej stronie drogi usytuowany był zespół folwarczny o
zgeometryzowanej, zamkniętej kompozycji. Brak informacji o charakterze
architektonicznym i konstrukcji budynków pierwotnego założenia. W końcu
XIX w. budynki inwentarskie i stodolne wybudowane były z cegły i
kamienia, a ich forma architektoniczna i charakter użytkowy nie odbiegał
od powszechnie występujących wzorców budownictwa folwarcznego 4.
ćwierci XIX w.
Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół
golicki wzniesiony został z kamienia (obciosane bloczki granitowe,
ułożone w regularne warstwy) w XIII w. Była to budowla bezwieżowa,
salowa z wyodrębnionym (węższym i niższym niż korpus nawowy)
prezbiterium. Szczyty dachu dekorowane były ostrołukowymi ślepymi
blendami. W XVIII i XIX w. obiekt został częściowo przebudowany
(zmieniono m. in. formę i wielkość otworów okiennych). Teren
przykościelny ogrodzony był murem kamiennym.
– folwark: zespół
folwarczny w Golicach założony został prawdopodobnie już w połowie XVII
w. W końcu XIX w. rozplanowanie majątku oparte było o prostokątny
dziedziniec, zorientowany na osi NE-SW. Budynki rozstawione były na
obrzeżach tegoż podwórza; po stronie północno-zachodniej, bezpośrednio
przy drodze, posadowiony był dwór (1. poł. XIX w.). Był to obiekt
dwukondygnacjowy, przykryty wysokim dachem dwuspadowym, akcentowany na
osi ryzalitem pozornym; narożniki budynku opinały lizeny.
Kamienno-ceglane budynki gospodarcze (w tym gorzelnia po stronie
południowo-wschodniej) -jak już wspomniano wyżej — nie odbiegały swym
charakterem od typowych wzorców.
– wiatrak: w końcu XIX w. i na
początku XX w. we wschodniej części wsi, na północny-wschód od zespołu
folwarcznego, na wyniesieniu terenu, ustawiony był wiatrak
(najprawdopodobniej koźlak), któremu po stronie zachodniej towarzyszyła
jednobudynkowa zagroda (najprawdopodobniej młynarza).
– pomnik:
po północno-wschodniej stronie kościoła ok. 1920 r. ustawiono kamień z
tablicą, informującą o poległych w czasie I wojny światowej, a
pochodzących z Golic.
– 2 cmentarze: przy XlII-wiecznei świątyni,
położonej w granicach pierwotnego nawsia, znajdował się – najpewniej
równowieczny kościołowi – cmentarz o powierzchni ca 0, 20 ha, ogrodzony
kamiennym murem. Na przełomie XIX i XX w. obrzeża cmentarza obsadzone
zostały drzewami liściastymi (głównie jesionami i wiązami). Na przełomie
XIX i XX w. na południowo-zachodnim krańcu wsi, w odległości ca 100 m
od strefy zabudowy założono nowy cmentarz o powierzchni ca 0, 2 ha,
ogrodzony murem kamiennym. Na obrzeżach tej nekropolii posadzono lipy.
WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: mała wielodroinica
Historycznie
ukształtowana forma przestrzenna wsi nie wykazuje współcześnie
większych zmian. Osada nieznacznie rozbudowała się w kierunkach
póhiocno-zachodnim (o 3 zagrody, posadowione po południowo-zachodniej
stronie drogi prowadzącej w kierunku Cedyni) i pohidniowo-zachodnim (o 2
zagrody po południowo-wschodniej stronie drogi do Siekierek). Wieś ma
formę wielodrożną, niezbyt rozczłonkowaną, zbliżoną typologicznie do
widlicy. Przy skrzyżowaniu 3 głównych dróg wiejskich niewielki,
trójkątny, częściowo zabudowany placyk.
Zabudowa
– zespół pofolwarczny
– zagrody chłopskie: pełno- i średniorołne (3-4-budynkowe) w centrum wsi, małorolne (2-budynkowe) na obrzeżach
Zachowane
zostały relacje pomiędzy zagrodami dużymi (skoncentrowanymi w centrum
wsi) i niewielkimi (występującymi na obrzeżach). Utrzymane zostało
rozplanowanie większości parcel, choć praktycznie zanikły chałupy
zwrócone do drogi szczytami. Na północno-zachodnim krańcu wsi występują
dwubudynkowe zagrody z małymi, trzyosiowymi chałupami, powstałe w latach
20-tych XX w. Na krańcu pohidniowo-zachodnim zachowany budynek dawnej
owczarni zespołu folwarcznego i towarzyszące mu dwojaki i czworaki z lat
1902-03. W środkowej części wsi zagrody 3-4-budynkowe, z chałupami na
froncie siedlisk i budynkami inwentarskimi (częstokroć zdobionymi
aplikacjami ceglanymi i detalem architektonicznym) po bokach podwórz. W
niektórych gospodarstwach budynki gospodarcze nie zachowały się.
Zabudowa tej części wsi pochodzi w zdecydowanej większości z końca XIX
w.
Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół filialny p.w.
św. Jakuba Ap. odbudowany po zniszczeniach, wywołanych pożarem z 1972 r.
Stan techniczny obiektu dobry. Brak wtórnych przekształceń formy bryły i
kompozycji elewacji. Bez uszkodzeń i ubytków zachowane również kamienne
ogrodzenie parceli.
– zespół pofolwarczny: kompozycja zespołu
pofolwarcznego czytelna; jedynym elementem historycznej zabudowy
wyburzonym po 1945 r. jest gorzelnia. Budynki gospodarcze są w znacznym
stopniu zdewaloryzowane wskutek wtórnych przebudów. W stosunkowo
najlepszym stanie są: dwór i – położona równolegle do niego w głębi
podwórza – d. stajnia (później użytkowana jako obora), a także owczarnia
(poza głównym dziedzińcem).
– 2 cmentarze: granice cmentarza
przykościelnego czytelne; rozplanowanie kwater zatarte. Na terenie
nekropolii występują jedynie nagrobki współczesne. Historyczny
drzewostan jest mocno przerzedzony (zachowało się 6 jesionów o średnicy
pnia ca 50 cm, 2 wiązy 50 cm i 2 akacje 50 cm). Cmentarz
południowo-zachodni ogólnie zaniedbany; rozplanowanie kwater zatarte.
Nagrobki są zniszczone (zachowało się kilka mogił). Występują tu ślady
wykopów. Zieleń ogólnie zaniedbana (m. in. silne zakrzewienie i podrost
korzeniowy). Ze starodrzewu zachowały się 3 lipy o średnicy pni 50-60
cm. Kamienny mur ogrodzeniowy w znacznej części zniszczony.