STARA RUDNICA (do 1945 r. – niem. Alt Rudnitz)
LOKALIZACJA
Stara
Rudnica położona jest na południowo-zachodnim krańcu woj.
zachodniopomorskiego i południowym gminy Cedynia, przy lokalnej drodze z
Cedyni do Mieszkowic. Osada położona jest na prawym brzegu Odry; od
koryta rzeki oddziela ją pas terenu zalewowego o szerokości 1200-1400 m.
Od zachodu wieś sąsiaduje ze Starym Kostrzynkiem (odległość ca 3 km), a
od południowo-wschodniej z Siekierkami (odległość ca 5 km).
Bezpośrednie otoczenie Starej Rudnicy porośnięte jest lasem. Teren wsi
pofałdowany. Osada położona jest w obrębie Cedyńskiego Parku
Krajobrazowego, u podnóża wysoczyzny nadodrzańskiej.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1299 r.
Pierwotna własność wsi: klasztorna
Wieś
(„Rudenitz”) o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz
pierwszy w 1299 r. W 1345 r. Stara Rudnica („Rudonitz”) – wraz ze Starym
Kostrzynkiem – oddana została cedyńskim cysterkom przez margrabiego
Ludwiga. W 1537 r., po reformacji tutejsze posiadłości weszły w skład
domeny Cedynia. W 1604 r. wieś z wójtem lennym wchodziła w skład dóbr
elektorskich. W 1804 r. we wsi było 4 chłopów, 19 zagrodników i
komorników, 28 rybaków i 34 osadników. Łącznie we wsi w 85
gospodarstwach domowych mieszkało 708 osób. W 1839 r. w miejscu starego
kościoła wybudowano kościół ewangelicki, a w 1845 r. kościół
staroluterański. W 1929 r. w Starej Rudnicy były 22 gospodarstwa o
areale od 20 do 45 ha.
HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
pierwotna: owalnica
XIX i I poł. XXw.: wielodrożnica
Cechy
pierwotnego rozplanowania osady częściowo zatarte. Wieś — jak należy
przypuszczać na podstawie konfiguracji sieci drożnej – była historycznie
owalnicą o rozległym, wrzecionowatym nawsiu, zorientowanym w osi W – E.
Z uwagi na funkcjonalny charakter osady (wieś rybaków) należy
przypuszczać, iż zabudowa skoncentrowana była głównie po południowej
stronie nawsia i głównej drogi. Samo nawsie było – najprawdopodobniej do
połowy XIX w. – niezabudowane (ulokowany był tu jedynie kościół).
Przestrzenny rozwój wsi nastąpił w okresie od lat 3O-tych XIX w., kiedy
to zabudowa poczęła powstawać przy drogach, odchodzących w kierunku
północnym od historycznego centrum osady. W północno-wschodniej części
Starej Rudnicy powstała zabudowa (głównie w postaci niewielkich,
dwubudynkowych zagród) w oparciu o szachownicę dróg. Wieś rozwinęła się
również osiowo w kierunku wschodnim i — nieznacznie — zachodnim. Po 1850
r. zabudowana została znaczna część nawsia (głównie niewielkimi
zagrodami dwubudynkowymi); na jego krańcu wschodnim wybudowano kościół
staroluterański.
Zabudowa
Pierwotna: zagrodowa
XIX, I poł. XXw.: zagrody chłopskie pełnorolne, trzy-czterobudynkowe i zagrody rybackie, dwubudynkowe
Należy
przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w
oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. Brak
informacji o pierwotnej wielkości i rozplanowaniu tych gospodarstw.
W
końcu XIX w. w Starej Rudnicy współwystępowały dwa – zasadniczo
odmienne — typy zagród: rolnicze, trzy- lub czterobudynkowe, zajmujące
wąskie a dość głębokie parcele usytuowane w zdecydowanej większości po
południowej stronie głównej drogi wiejskiej oraz nierolnicze (w
większości rybackie), dwubudynkowe, na płytkich działkach siedliskowych,
rozmieszczone przy drogach tworzących szachownicę po pomocnej stronie
głównego traktu. Na froncie siedlisk (w obu typach zagród), kalenicowo
względem drogi posadowione były chałupy; należy przypuszczać, że jeszcze
w 1. połowie XIX w. we wsi występowały budynki wąskofrontowe z
podcieniami, analogiczne jak w sąsiednich Siekierkach. W gospodarstwach
rybackich budynkom mieszkalnym towarzyszyły szopy do przechowywania
sieci i innego sprzętu połowowego. Zabudowa wsi miała charakter zwarty;
można nawet powiedzieć wysoce intensywny, co w zasadniczy sposób
wynikało z miejscowych warunków topograficznych. Z całą pewnością do lat
80-tych XIX w. w Starej Rudnicy dominowała zabudowa ryglowa; budynki z
uwagi na możliwość wylewów rzeki lokowana była na wysokich cokołach
kamiennych. Z uwagi na stosunkowo nieznaczny odsetek zachowanych
budynków z końca XIX w. trudno obecnie wypowiadać ogólne opinie na temat
cech charakterystycznych zabudowy z tego czasu; wydaje się, że obiekty
powstałe na schyłku ubiegłego stulecia nie odbiegały w sensie
typologicznym od wybudowanych we wsiach sąsiednich.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: w końcu XIX w. w Starej Rudnicy były 2 kościoły: ewangelicki,
szachulcowy, posadowiony w środkowej części nawsia i staroluterański,
murowany, wzniesiony na wschodnim krańcu tegoż nawsia. Pierwszy z tych
obiektów powstał w 1839 r. (w miejscu starszej świątyni kamiennej),
drugi w 6 lat później. Forma architektoniczna kościoła ewangelickiego
jest nieznana. Świątynia staroluterańska była obiektem salowym, z
trzystopniową wieżą pod ostrosłupowym, ośmiobocznym hełmem, wyprowadzoną
– częściowo z korpusu nawowego – po strome zachodniej, na osi.
–
młyn wodny: w końcu XIX w. na południowo-wschodnim krańcu wsi znajdował
się młyn wodny wraz z ulokowaną przy nim trzybudynkową zagrodą. Brak
informacji o konstrukcji i charakterze architektonicznym budynku młyna.
–
2 cmentarze: Około połowy XIX w. przy kościele staroluterańskim, w
obrębie wschodniej części nawsia, założono cmentarz o powierzchni ca 0, 1
ha. na obrzeżach nekropolii posadzono pojedyncze drzewa liściaste. W
zbliżonym okresie na pomocnym krańcu wsi, w odległości ca 200 m od
strefy zabudowy założono duży dwukwaterowy cmentarz o powierzchni ca 1, 6
ha. W osi długiej wytyczono aleję lipową, a na obrzeżach posadzono
drzewa liściaste (głównie kasztanowce i jesiony).
WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: wielodrożny
Wskutek
działań wojennych i późniejszych rozbiórek części zagród doszło w
Starej Rudnicy do daleko idących zmian w rozplanowaniu przestrzennym.
Likwidacji uległo ok. 65 % gospodarstw, a także część dróg. Całkowitemu
zatarciu uległo nawsie i praktycznie cała zabudowa po południowej
stronie głównej drogi wiejskiej. Stosunkowo najlepiej zachowane są cechy
dawnego układu ruralistycznego we wschodniej części osady, gdzie
zabudowa rozmieszczona jest przy trzech równoległych drogach o przebiegu
W – E. W zachodniej części wsi zabudowa zachowała się jedynie w
niewielkim fragmencie po północnej stronie drogi, a w środkowej
pojedyncze zagrody rozlokowane są przy krótkich drogach o przebiegu S –
N, wznoszących się ku wysoczyźnie.
Zabudowa
Luźna, zagrody
chłopskie: średniorolne (3-budynkowe) i małorolne (2-budynkowe) Jak już
wspomniano wyżej zabudowa wsi utraciła dawną zwartość; pomiędzy
gospodarstwami są kilkudziesięciometrowe przerwy, a między wschodnią i
zachodnią przerwa taka liczy kilkaset metrów.
W sensie
typologicznym współwystępują zagrody o charakterze mało- lub bezrolnym,
dwubudynkowe i średniorolne, trzybudynkowe. Chałupy posadowione są na
froncie siedlisk, kalenicowo względem drogi; wśród nich przytłaczająca
większość wzniesiona jest z cegły ceramicznej (całościowo zachowana jest
jedynie ryglowa chałupa nr 5). Konstrukcja budynków inwentarskich i
składowych zróżnicowana; współwystępują obiekty murowane z cegły
ceramicznej, silikatowej, i kamienia oraz ryglowe. Należy w tym miejscu
zwrócić uwagę na fakt harmonijnego komponowania się zabudowy wsi – mimo
jej stosunkowo miernej wartości kulturowej — z malowniczym otoczeniem
naturalnym.
Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół
filialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa (dawny kościół
staroluterański) posadowiony jest we wschodniej części wsi, po północnej
stronie drogi, w obrębie niewielkiego, trójkątnego placyku. Świątynia
zachowana w ogólnie dobrym stanie technicznym, bez wtórnych
przekształceń.
– szkoła: szkoła znajduje się we wschodniej części
wsi, w odległości kilkudziesięciu metrów na północny-zachód od
kościoła. Instytucja ta zajmuje wtórnie zaadaptowaną chałupę (XIX/XX
w.), dekorowaną detalem architektonicznym i współcześnie wzniesiony
pawilon, tynkowany na biało.
– 2 cmentarze: cmentarz
przykościelny jest zaniedbany. Nagrobki zostały usunięte lub uległy
zniszczeniu. Zachowały się pojedyncze egzemplarze starodrzewu (1 lipa o
przekroju pnia 65 cm, 1 wiąz 65 cm i 2 grochodrzewy 55 cm. Zaniedbany
jest również cmentarz północny. Nagrobki sprzed 1945 r. są usunięte, a
mogiły zniszczone. W dobrym stanie zdrowotnym jest natomiast miejscowa
zieleń (m. in. ok. 40 kasztanowców o przekroju pni do 60 cm, ok. 20
jesionów 50 cm, 16 cisów 20 cm, 4 lipy 55 cm)