STARY KOSTRZYNEK (do 1945 r. – niem. Alt Custrinchen)
LOKALIZACJA
Stary
Kostrzynek położony jest na południowo-zachodnim krańcu woj.
zachodniopomorskiego i południowym gminy Cedynia, przy lokalnej drodze z
Cedyni do Mieszkowic. Osada położona jest na prawym brzegu Odry; od
koryta rzeki oddziela ją pas terenu zalewowego o szerokości 400-800 m.
Od wschodu wieś sąsiaduje ze Starą Rudnicą (odległość ca 3 km), a od
pomocy z Osinowem Dolnym (odległość ca 3 km). Bezpośrednie otoczenie
Starego Kostrzynka w części porośnięte jest lasem. Teren wsi
pofałdowany. Osada położona jest w obrębie Cedyńskiego Parku
Krajobrazowego.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1299 r.
Pierwotna własność wsi: klasztorna
Wieś
o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w
1299 r. („Custrineken”) W 1345 r. osadę „Kustrinikin” (określaną
podówczas jako „słowiańską”) nadano klasztorowi cysterek cedyńskich. Po
sekularyzacji dóbr zakonnych, Stary Kostrzynek jako wieś z wójtem lennym
(był nim wówczas szlachcic Dietloff von Bornsteht) należał w 1608 r. do
dóbr elektorskich. Wieś miała tradycyjnie rybacki charakter; z
informacji z 1622 r. wynika, że organizowane tu były targi rybne. W 1718
r. we wsi było 36 rybaków, wójt lenny, 3 chłopów, 6 zagrodników i 3
robotników dniówkowych. Na początku XIX w. w Starym Kostrzynku były 2
gospodarstwa duże (w tym sołtysa), 30 gospodarstw wolnych, 39 drobnych
lub rybackich, 30 chałupników, 3 płócienników i kowal. Łącznie w 87
gospodarstwach domowych żyły 704 osoby. W 1929 r. we wsi było 10
gospodarstw o areale od 20do 50 ha (największe należały do Theodora
Petera i Carla Matthesa).
HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: zatarty
– XIX i I poł. XXw.: wielodrożny
Pierwotny
układ przestrzenny nieczytelny, być może liniowy (z uwagi na położenie w
ciągu nadodrzańskiej drogi i pierwotnie stricte rybacki charakter). W
końcu XIX w. – jak to wynika z mapy z 1890 r. – Stary Kostrzynek był już
wielodrożnicą o gęstej sieci dróg, odwzorowujących przebieg poziomic.
Oś kompozycyjna zorientowana na linii NWW – SEE. Pierzeje – poza główną
drogą wiejską – krótkie, częstokroć o łukowatym przebiegu. Taki typ
rozplanowania przestrzennego był cechą charakterystyczną części
nadodrzańskich wsi rybackich regionu cedyńskiego (vide: Siekierki i
Stara Rudnica). Pomiędzy końcem XIX w. a latami 30-tymi XX w. w układzie
przestrzennym Siekierek nie zaszły zmiany.
Zabudowa
Pierwotna: zagrodowa
XIX, I poł. XX w.: zwarta; zagrody chłopskie średniorolne, 3-budynkowe nierolnicze (rybackie), 2-budynkowe
Należy
przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w
oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. Brak
informacji o pierwotnym rozmieszczeniu działek siedliskowych, ich
kształtach i charakterze zabudowy.
W końcu XIX w. w Starym
Kostrzynku współwystępowały dwa typy zagród: średniorolne, najczęściej
trzybudynkowe (skoncentrowane po południowej stronie głównej drogi
wiejskiej) i bezrolne (przeważnie rybackie), dwubudynkowe, rozmieszczone
chaotycznie przy krótkich drogach, po pomocnej stronie głównego traktu.
W tym czasie zdecydowana większość chałup posadowiona była na froncie
siedlisk, kalenicowo względem drogi. Należy przypuszczać, że w XVIII i
1. połowie XIX w. występowały tu chałupy wąskofrontowe, podcieniowe
(analogiczne jak w nieodległych Siekierkach). W końcu XIX w. -jak to
wynika z mapy – zabudowa Starego Kostrzynka miała charakter zwarty,
wysoce intensywny. Większość budynków mieszkalnych wsi wzniesiona była w
konstrukcji ryglowej (wśród obiektów gospodarczych współwystępowały
budynki szachulcowe i murowane z cegły ceramicznej). Proces wymiany
chałup ryglowych na murowane przebiegał w okresie od końca XIX w. do lat
10-20-tych XX w. w omawianej wsi mniej intensywnie niż w
miejscowościach sąsiednich. Chałupy ryglowe były obiektami 5-6-osiowymi
szerokofrontowymi, nakrytymi wysokimi dachami dwuspadowymi; uwagę
zwracał wysoki poziom rzemieślniczy stolarki okiennej i drzwiowej.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: kościół w Starym Kostrzynku powstał na przełomie XV i XVI w.
Wybudowany z kamienia salowy obiekt ten posadowiony był centrum wsi, po
pomocnej stronie drogi (w odległości ca 100 m od niej).
–
wiatrak: na wschodnim krańcu wsi, po pomocnej stronie drogi (w
odległości ca 200 m od niej), na wyniesieniu terenu posadowiony był
wiatrak (najprawdopodobniej koźlak).
– 2 cmentarze: cmentarz
przykościelny, zlokalizowany w centrum wsi, po północnej stronie drogi,
założony został najprawdopodobniej w 2. połowie XVII w. Ta ogrodzona
kamiennym murem nekropolia miała powierzchnię ca 0, 4 ha. Obrzeża
cmentarza obsadzone były drzewami liściastymi. W połowie XIX w. na
północno-wschodnim krańcu wsi, w odległości ca 100 m od strefy zabudowy
założono cmentarz o powierzchni ca 1. 2 ha i regularnym rozplanowaniu.
Na obrzeżach cmentarza w końcu XIX w. posadzono drzewa liściaste
(głównie klony i jesiony).
WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: ulicówka
Współcześnie
Stary Kostrzynek – wskutek zniszczeń z końca II wojny światowej –
wykazuje daleko idące przekształcenia formy przestrzennej. Najlepiej
zachowaną częścią wsi jest jej południowy fragment, z zabudową
skoncentrowaną przy głównej drodze wiejskiej. Likwidacji uległy
natomiast zagrody w części północnej, gdzie zatarciu uległ również
przebieg niektórych dróg. Osada ma obecnie formą luźno zakomponowanej
ulicówki, z pojedynczymi zagrodami, rozmieszczonymi przy krótkich
drogach, odchodzących w kierunku północnym od głównego traktu.
Zabudowa
– luźna; średniorolne zagrody chłopskie, 3-4-budynkowe
Wskutek
zniszczeń wojennych zmieniała się intesywność nasycenia zabudowy w
obrębie wsi. Zagrody rozmieszczone są obecnie – zwłaszcza po północnej
stronie drogi – dość luźno (odległości pomiędzy gospodarstwami sięgają
nawet 100 m).
Przeważają zagrody średniorolne, 3- lub
4-budynkowe, z chałupami na froncie siedlisk, kalenicowo do drogi.
Niektóre z gospodarstw (nr 26) zachowały dawne ogrodzenia ceglane. Wśród
budynków liczebnie przeważają obiekty murowane z cegły ceramicznej, z
okresu od 4. ćwierci XIX w. po lata 10-te XX w.; spory jest jednak
odsetek starszych, ryglowych chałup z połowy XIX w. (np. nr 5, 7, 20,
26) i również szachulcowych obiektów gospodarczych. Stan techniczny
istniejącej zabudowy historycznej zróżnicowany; część obiektów jest
zaniedbana, część (np. ryglowe chałupy nr 6 i 8) przebudowana
(poszerzone okna, zmienione rozmieszczenie przepruć okiennych i
drzwiowych, usunięty detal architektoniczny). Stopień ingerencji
zabudowy współczesnej niewielki. Część starych zagród wykupiona została
przez mieszkańców miast, a posadowione tu chałupy zamienione na dacze.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: kościół zburzony został w trakcie działań wojennych. W 1991 r.
świątynia p. w. Miłosierdzia Bożego została odbudowana.
– 2
cmentarze: z terenu cmentarza przykościelnego, w okresie po II wojnie
światowej, usunięto nagrobki (część płyt wmurowano w mury kościoła).
Układ kwater uległ zatarciu. Dewastacji uległ mur ogrodzeniowy. Z
historycznego starodrzewu zachował się 1 wiąz o przekroju pnia ca 45 cm.
Teren cmentarza północno-wschodniego zdewastowany, ogólnie zaniedbany.
Nagrobki i mogiły usunięte lub zniszczone. Historyczny drzewostan
zachowany w ca 50 % (m. in. 3 lipy o przekroju pni 55 cm, 3 kasztanowce
55 cm, 14 jesionów, 21 klonów 45 cm i 12 akacji 40-45 cm).
– zieleń przydrożna: droga do Osinowa – na odcinku ca 500 m – obsadzona jest obustronnie okazałymi ca 40-50-letnimi topolami.