PIASEK (do 1945 r. – niem. Peetzig)
LOKALIZACJA
Piasek
położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i
na północnym krańcu, przy zbiegu dróg prowadzących od strony Bielinka,
Lubiechowa Dolnego, Łukowic i Krzymowa. Osada założona jest na prawym
brzegu Odry, nad odnogą starorzecza. Od północnego-wschodu wieś
sąsiaduje z Raduniem (odległość ca 3, 5 km), od północnego-zachodu z
Bielinkiem (odległość ca 5, 5 km). Bezpośrednie otoczenie Piasku
porośnięte lasem. Osada położona jest na terenie Cedyńskiego Parku
Krajobrazowego.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1270 r.
Pierwotna własność wsi: kościelna
Wieś
o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w
1270 r., kiedy to margrabia askański nabył osadę od biskupa
brandenburskiego. Od 1352 r. wieś – określana w ówczesnych źródłach jako
„słowiańska” – stała się lennem rodu Burgsdorff; później włączona
została do margrabstwa Schwedt. Od najdawniejszych czasów podstawą życia
tutejszych mieszkańców było rybołówstwo. W początkach XVIII w. źródła
podają, że we wsi było 7 rodzin rybackich; ponadto młynarz i pasterz. W
1809 r. odnotowano w Piasku 4 wolnych chłopów.
Kościół we wsi
istniał od czasów średniowiecza. W 1590 r. spłonęła świątynia wraz z
drewnianą wieżą. W 1865 r. wybudowano współcześnie istniejący kościół.
Na
przestrzenną formę wsi miały wpływ liczne klęski żywiołowe. W 1881 r.
wskutek naporu kry na rzece zniszczona została część domów rybackich. W
1882 r. zniszczenia powstałe wskutek powodzi były tak wielkie, że wieś
odbudowano na wyżej położonym terenie. Na początku XX w. miejscowy
folwark był własnością rodziny von Neumann
HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
Pierwotny: zatarty
XIX i I poł. XXw.: wielodrożnica
Pierwotne
rozplanowanie przestrzenne wsi zatarte. Można jedynie domniemywać,
posiłkując się pobliskimi analogiami, że osada miała niegdyś układ
liniowy, zgodny z osią drogi nadodrzańskiej. W latach 80-tych XIX w. –
jak wynika to z przekazów drukowanych – doszło do nowego wytyczenia wsi.
Piasek przybrał formę silnie rozgałęzionej wielodrożnicy, przy czym
najmłodsza, południowo-zachodnia część wsi miała zabudowę (być może w
całości gospodarczą) rozlokowaną przy kilku równoległych drogach. Sieć
drożna w północno-wschodniej części osady miała układ promienisty.
Zabudowa
Pierwotna: zagrodowa
XIX, I poł. XX w.: zespól folwarczny i 2-budynkowe zagrody robotników majątku i rybaków
Należy
przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w
oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w.
po południowej stronie pierwotnej części wsi znajdował się zespół
folwarczny o zgeometryzowanej otwartej kompozycji. Na północnym krańcu
dziedzińca gospodarczego ustawiony był jednokondygnacjowy dwór
akcentowany w elewacji południowej ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym
szczytem. Po bokach rozległego podwórza ustawione były budynki
inwentarskie, wzniesione z kamienia i cegły w 4. ćwierci XIX w.; w
sensie architektonicznym i funkcjonalnym obiekty te nie odbiegały od
powszechnie występujących wzorców.
W omawianym okresie – jak to
wynika z analizy mapy – zdecydowanie dominowały zagrody niewielkie,
najczęściej dwubudynkowe, z chałupami ustawionymi kalenicowo na froncie
siedlisk. Część z tych gospodarstw użytkowana była przez pracowników
miejscowego folwarku, a część należała do rybaków lub wyrobników. Należy
przypuszczać, że do lat 80-tych zdecydowanie dominowała zabudowa
szachulcowa; później obiekty te były sukcesywnie zastępowane przez
murowane z cegły ceramicznej, a największe nasilenie tego procesu
przypadło na przełom XIX i XX w. Nowo wznoszone budynki mieszkalne
dekorowane detalem architektonicznym w postaci profilowanych opasek
otworów okiennych, gzymsów, pseudoboniowań, płycin podokiennych czy
ozdobnych szczytów. Zwracał uwagę wysoki poziom warsztatowy stolarki
okiennej i drzwiowej. Chałupy z końca XIX w. były – z reguły – obiektami
średniej wielkości, najczęściej 5-osiowymi. Budynki późniejsze, z lat
20-tych XX w. posiadały bardzo często wystawki w dachu. Budynkom
mieszkalnym towarzyszyły niewielkie obiekty gospodarcze o charakterze
inwentarsko-składowym.
Elementy funkcjonalne wsi
– kościół:
kościół w Piasku wzniesiony został z cegły ceramicznej w 1865 r. Ta
salowa świątynia otrzymała formę neogotycką. Po stronie zachodniej – na
osi -ustawiona została, również ceglana, dwustopniowa wieża (część dolna
prostopadłościenna, część górna w formie graniaste słupa o podstawie
ośmioboku), nakryta strzelistym, ostrosłupowym hełmem. Narożniki korpusu
nawowego opięte lizenami, przechodzącymi ponad okapem dachu w cokołowe
sterczyny.
– zespół folwarczny: opis powyżej
-remiza: w
latach 20-tych XX w. na południowo-wschodnim krańcu wsi wzniesiono z
cegły ceramicznej remizę o typowej – dla tego typu budynków formie
architektonicznej i układzie funkcjonalnym.
– wiatrak: w końcu
XIX w. na południowo-zachodnim krańcu wsi, na nieznacznym wyniesieniu
terenu posadowiony był wiatrak (najprawdopodobniej koźlak).
–
park: w XIX w. na północny-zachód od dworu i na południe od kościoła
znajdował się niewielkie park krajobrazowy. Brak o składzie gatunkowym
drzewostanu i cechach kompozycji.
– 2 cmentarze: w pomocnej
części wsi, przy kościele usytuowany był cmentarz, być może o metryce
średniowiecznej . Powierzchnia tej nekropolii wynosiła ca 0, 3 ha.
Obrzeża cmentarza na przełomie XIX i XX w. obsadzono drzewami
liściastymi (głównie lipami i jesionami). Ok. 1925 r. na
południowo-wschodnim krańcu wsi, w odległości ca 100 m od strefy
zabudowy wytyczono na planie trapezu nowy cmentarz o powierzchni ca 1
ha. Na obrzeżach nekropolii posadzono tuje i kilka gatunków drzew
liściastych (lipy, dęby, akacje) i iglastych (sosny).
– zieleń
przydrożna: na początku XX w. główna droga wiejska (na długości od
dzisiejszej działki szkolnej po trójkątny plac, przy promienistym
rozgałęzieniu dróg, na wschód od dworu obsadzona została lipami.
WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: wielodrotnica
Historycznie
ukształtowana, wielodrożna forma przestrzenna nie uległa współcześnie
zmianom. Zabudowa rozmieszczona jest w sposób nieco chaotyczny przy ok.
10 krótkich drogach.
Zabudowa
– zwarta, zgrupowana w kilku krótkich pierzejach
– zagrody mało- i średniorolne, 2-3-budynkowe
Jak
już wspomniano wyżej zabudowa Piasku ma charakter zwarty; zagrody
zgrupowane są w kilku ciągach przy krótkich drogach. Parcele z reguły
niewielkie, płytkie (głębsze jedynie przy drodze prowadzącej w kierunku
północno-zachodnim, po północno-wschodniej stronie dworu. Dominuje typ
niewielkiej dwubudynkowej zagrody małorolnej z chałupami ustawionymi
kalenicowe na froncie siedliska. Nieco większe gospodarstwa 3-budynkowe
występują w części wschodniej wsi. Przy drodze NNW – SSE, w zachodniej
części osady przeważa zabudowa z końca XIX w. i pocz. XX w., w
pozostałej części zabudowa z lat 10-20-tych XX w. Stopień ingerencji
zabudowy współczesnej znikomy.
Kompozycja zespołu pofolwarcznego
zatarta; obecnie – oprócz dworu zachowanego w dobrym stanie, choć
nieużytkowanego – pozostał tylko kamienno-ceglany budynek inwentarski
(4. ćwierć XIX w.) dekorowany detalem plecionkowym.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: kościół filialny p. w. Matki Boskiej Królowej Polski zachowany
w ogólnie dość dobrym stanie (niewielkie nieszczelności w poszyciu
hełmu wieży). Parcela przykościelna ogrodzona płotem metalowym i
częściowo drewnianym, sztachetowym.
– zespól pofolwarczny: opis powyżej
–
2 cmentarze: w okresie po 1945 r. z terenu cmentarza przykościelnego
usunięto nagrobki. Historyczny drzewostan zachowany w ca 40 % (m. in. 4
lipy o średnicy pni 55 cm, 1 kasztanowiec 55 cm, 7 jesionów 50 cm i 1
tuja 25 cm). Na cmentarzu komunalnym istnieją obecnie jedynie nagrobki i
mogiły współczesne. Historyczny drzewostan zachowany w ca 50 % (m. in. 4
lipy o średnicy pni 55 cm, 23 tuje 25 cm, 3 dęby 55 cm, 28 sosen
40-50cm i 5 akacji 30-50 cm).
– remiza: obiekt zachowany bez zmian, nieco zaniedbany; wykorzystywany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.
– szkoła: na południowo-zachodnim krańcu wsi wzniesiona jest współcześnie szkoła typu pawilonowego.
–
zieleń przydrożna: aleja lipowa przy głównej drodze wiejskiej zachowana
bez większych ubytków w ogólnie dobrym stanie zdrowotnym.