Witamy w Cedyni! - Osinów Dolny

OSINOW DOLNY (do 1945 r. – niem. Niederwutzen)

Osinów Dolny położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i południowo-zachodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze Staiy Kostrzynek – Cedynia. Osada założona jest na wschodnim brzegu Odry, na południowym krańcu tzw. Żuław Cedyńskich. Od południowego-wschodu wieś sąsiaduje ze Starą Rudnicą (odległość ca 4, 5 km), od południa ze Starym Kostrzynkiem (odległość ca 2, 5 km) i od północnego-wschodu z Cedynią (odległość ca 5 km). Bezpośrednie otoczenie wsi wykorzystywane rolniczo, częściowo porośnięte młodym lasem. Teren wsi znacznie pofałdowany. Osinów Dolny położony jest w obrębie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego.

RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1299 r.
Pierwotna własność wsi: klasztorna

Wieś o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w 1299 r. jako posiadłość klasztoru cysterek cedyńskich, zasiedlona kolonistami niemieckimi. Po sekularyzacji dóbr klasztornych, na początku XVII w. osada była własnością elektorską; w XIX w. elementem domeny królewskiej. Osinów Domy był wsią rybacką; w 1718 r. było tu 13 rodzin rybaków i tylko 2 rolnicze. W 1738 r. we wsi wybudowano ryglowy kościółek, zaś w latach 1864-66 obecnie istniejący kościół neogotycki. W 1838 r. znaczna część wsi została zniszczona w trakcie pożaru; znaczne straty przyniosła również powódź z 1854 r. W latach 1849 – 1858 w okolicach wsi wybudowano na brzegu Odry wały ochronne. W latach 1863-64 wybudowano w okolicach wsi Kanał Ulgi (Hóhenrand – Kanał), regulujący stosunki wodne Na biegnącym wzdłuż kanału wale założono aleją kasztanową. W 1868 r. wieś skomunikowano drogą bitą z Cedynią. W latach 30-tych XX w. na południe od wsi wybudowano dużą fabrykę celulozy.

HISTORYCZNA FORMA WSI
układ przestrzenny
– pierwotny: okolnica
– XIX i I poł. XX w.: wieladrożnica

Osinów Dolny założony został jako wieś okolnicowa o niewielkim owalnym nawsiu, pierwotnie — przypuszczalnie – niezabudowanym (analogiczne rozplanowanie miał równowieczny Osinów Górny, położony na zachodnim brzegu Odry). Do wsi prowadził dojazd od strony południowej; osada nie miała jednak charakteru przejezdnego. Pierwotną wielkość wsi określić można na ca 10 zagród, rozlokowanych wokół wspomnianego wyżej placu wiejskiego. Rozwój gospodarczy i związane z nim rozwinięcie sieci drożnej doprowadziło w XIX w. do daleko idących przekształceń w układzie raral i stycznym. Osinów Dolny stał się wielodrożnicą, a nowo powstała zabudowa zlokalizowana została przy promieniście wytyczonych drogach, zbiegających się w osi pierwotnego dojazdu do osady. W okresie od końca XIX w. do lat 30-tych XX w. w układzie przestrzennym wsi nie zaszły zmiany.

Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, I poł. XX w.: zagrody średniorolne, trzybudynkowe w części północnej (okolnicowej) i mało- lub bezrolne, dwubudynkowe w części płd.-wschodniej

Należy przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagro¬dowa), w oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności i warunki układu przestrzennego. W północnej (okolnicowej) części wsi zagrody, zajmujące stosunkowo wąskie i głębokie parcele, przylegały ściśle do siebie. Na ich zapleczu wytyczone były ogrody i sady przydomowe. Charakter zagród w tej części Osinowa Dolnego był w końcu XIX w. jednorodny (trzybudynkowe, średniorolne, z chałupami ulokowanymi na froncie posesji, kalenicowo względem drogi).

W południowo-wschodniej części wsi dominowały w omawianym okresie niewielkie zagrody dwubudynkowe, mało- lub bezrolne, zajmujące płytkie działki siedliskowe. Po stronie zachodniej zabudowa miała nieco luźniejszy charakter; parcele oddalone były od siebie o kilkadziesiąt metrów. W gospodarstwach tych chałupy ustawione były – kalenicowo do drogi – na froncie siedlisk, a towarzyszące im budynki gospodarcze (inwentarsko-składowe) równolegle, w głębi podwórz. Należy przypuszczać, że do lat 80-tych XIX w. w okolnicowej części wsi dominowała zabudowa ryglowa; później szachulcowe obiekty mieszkalne i gospodarcze zastępowano murowanymi z cegły ceramicznej, a natężenie tego procesu przypadło w Osinowie Dolnym na koniec XIX w. Powstająca w tym czasie zabudowa powielała — w zakresie ukształtowania bryły i elewacji – powszechnie występujące na Pomorzu i w Brandenburgii wzorce. Chałupy otrzymywały wystrój architektoniczny w postaci gzymsów, płycin podokiennych, obramień otworów okiennych i drzwiowych; stolarka okienna i drzwiowa wykazywała wysoki poziom warsztatu rzemieślniczego. Dekoracyjnie potraktowane były również elewacje niektórych budynków gospodarczych (zwłaszcza w obrębie elewacji zwróconych w kierunku drogi) – vide budynek inwentarski w dzisiejszej zagrodzie nr 19.

W południowo-wschodniej części wsi (wykształconej w 2. połowie XIX w.) dominowała zabudowa murowana, wykazująca prostotę form architektonicznych. Obiekty tu posadowione były niewielkie (np. chałupy 3-4-osiowe).

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół w Osinowie Dolnym istniał od czasów średniowiecza. Brak informacji o charakterze architektonicznym i konstrukcji pierwotnej świątyni; obiekt ten usytuowany był w obrębie nawsia. W 1738 r. wybudowano -najprawdopodobniej niewielki, salowy – kościół lygłowy, a w latach 1864-66 w jego miejscu neogotycki kościół salowy o ścianach kamiennych. Świątynia ta po stronie zachodniej miała wyprowadzoną częściowo z korpusu nawowego – na osi – wieżę, przykrytą dwuspadowym daszkiem.

– fabryka: w latach 30-tych XX w. w odległości ca 1 km na południowy-zachód od wsi wybudowano wielobudynkową fabrykę celulozy. Obiekty tworzące ten zespół przemysłowy zbudowane były ze zbrojonego betonu i cegły ceramicznej, w duchu kostraktywizmu.

– młyn parowy: w końcu XIX w. w południowo-zachodniej części wsi, po północnej stronie drogi powstał młyn parowy. Brak informacji o formie architektonicznej i konstrukcji tego obiektu.

– szkoła: w latach 20-tych XX w. w południowo-zachodniej części wsi, po południowej stronie drogi wybudowano z cegły ceramicznej szkołę o charakterystycznym rozplanowaniu (rzut na obrysie litery L) i typowym rozmieszczeniu otworów okiennych.

– 2 cmentarze: w pierwotnej części wsi, w obrębie nawsia, usytuowany był cmentarz, towarzyszący tutejszym kolejnym świątyniom. Powierzchnia tej regularnie wytyczonej nekropolii wynosiła ok. 0, 2 ha. Obrzeża cmentarza w końcu XIX w. obsadzono drzewami liściastymi (lipami i kasztanowcami). W 2. połowie XIX w. na południowym krańcu wsi, bezpośrednio przy strefie zabudowy, wytyczono nowy cmentarz o regularnym rozplanowaniu i powierzchni ca 0, 3 ha. Obrzeża tej nekropolii obsadzono jesionami i klonami.

– zieleń przydrożna: w końcu XIX w. drogę prowadzącą od południa do okolnicowej części wsi obsadzono dwustronnie lipami.

WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: wielodrożnica

Współcześnie Osinów Dolny ma formę wielodrożnicy z czytelną pierwotną częścią okolnicową. W układzie osady — w porównaniu ze stanem z lat 30-tych XX w. – nie nastąpiły zmiany; postrzeganie cech ruralistycznych zakłóca jednak chaotyczna zabudowa tutejszego targowiska, funkcjonującego we wsi od lat 90-tych targowiska.

Zabudowa
– zwarta; w zagrody średniorolne, trzybudynkowe – w części północnej i mało-lub bezrolne, dwubudynkowe w części południowej

Współcześnie intensywność zabudowy po wschodniej stronie części okolnicowej Osinowa uległa nieznacznemu obniżeniu wskutek wyburzenia trzech zagród, istniejących tu w końcu XIX w. W pozostałych fragmentach wsi rozmieszczenie elementów zabudowy nie uległa zmianie.

W dalszym ciągu w północnej części osady przeważają zagrody 3-budynkowe, średniorolne, z chałupami na froncie siedlisk (kalenicowo do drogi). W sensie chronologicznym dominują obiekty z końca XIX w., murowane z cegły ceramicznej. Wiele budynków jest zdewaloryzowanych wskutek współczesnych przebudów (m.in. poszerzenie otworów okiennych, zmiana formy dachu lub bryły) lub zaniedbania. Jeszcze bardziej zdewaloryzowane przebudowami są obiekty dwubudynkowych zagród południowej części wsi. Istniejące tu zabudowa pochodzi głównie z lat 10-tych XX w.(przy drodze do fabryki z 1. 20-tych XX w.) O obrazie zabudowy Osinowa w wydatnym stopniu decyduje charakter istniejącego tu rozległego targowiska, skoncentrowanego po obu stronach drogi NE – SW, po południowo-zachodniej stronie cmentarza. Występują tu różnego rodzaju pawilony, kontenery i prowizoryczne obiekty handlowe czyniące krajobraz kulturowy w wysokim stopniu zdewaloryzowanym.

Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół filialny p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego zachowany w ogólnie dobrym stanie technicznym, bez wtórnych przekształceń w obrębie bryły i elewacji.

– szkoła: budynek szkoły pełni obecnie funkcje mieszkalne. Obiekt w ogólnie dobrym stanie technicznym, bez wtórnych przekształceń.

– fabryka: część obiektów dawnej fabryki celulozy została współcześnie wyburzona, część jest wykorzystywana w obrębie miejscowego targowiska.

– 2 cmentarze: w okresie po 1945 r. z terenu cmentarza przykościelnego usunięto nagrobki; rozplanowanie kwater uległo zatarciu. Historyczny drzewostan zachowany w ca 60 % (m. in. 7 lip o średnicy pni 60 cm, 2 kasztanowce 55 cm, 1 tuja 50 cm). Cmentarz południowy splantowany; teren obsiany trawą. Nagrobki zostały usunięte, a rozplanowanie kwater uległo zatarciu. W dobrym stanie zdrowotnym jest zieleń (m. in. 17 jesionów o średnicy pni 50 cm, 11 klonów 55 cm, 5 daglezji 55 cm i 2 wiązy 50 cm).

– zieleń przydrożna: aleja lipowa, prowadząca do okolnicowej części wsi zachowana z ubytkami po stronie zachodniej. Stan zdrowotny drzew ogólnie dobry.