ORZECHÓW (do 1945 r. – niem, Wrechow)
LOKALIZACJA
Orzechów
położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i
wschodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze Cedynia -Chojna.
Od południowego-wschodu wieś sąsiaduje z Klępiczem (odległość ca 2 km),
od zachodu z Cedynią (odległość ca 5, 5 km) i od północy z Łukowicami
(odległość ca 3 km). Bezpośrednie otoczenie wsi wykorzystywane rolniczo,
bezleśne. Teren wsi nieznacznie pofałdowany; średnia wysokość ca 67 m
n.p.m. W bezpośrednim otoczeniu wsi niewielkie jeziorka; największe Jez.
Orzech (ca 0, 3 km2) zlokalizowane jest po zachodniej strome wsi, w
odległości ca 1 km.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1311 r.
Pierwotna własność wsi: klasztorna
Orzechów
jest wsią o średniowiecznym rodowodzie, wzmiankowaną w źródłach po raz
pierwszy w 1311 r (metryka osady jest jednak co najmniej XIII-wieczna;
tak bowiem datowany jest miejscowy kościół). W dokumencie z tego roku
wspomina się o patronacie klasztoru cedyńskiego nad miejscowym
kościołem. W okresie średniowiecznym wieś podzielona była na część
klasztorną, zakonu joannitów z Golic (w 1466 r. mistrz Liborius von
Schlieben odkupił od margrabiego Albrechta II 16 włók w tej
miejscowości) i rycerską, w której prawa własności dość często zmieniały
się. W początku XVII w. Orzechów stał się własnością miasta Cedynia,
zaś w następnym stuleciu został włączony do domeny królewskiej. W
początkach XIX w. we wsi było 10 dużych gospodarstw chłopskich (w tym 4
zakonne), 5 drobnych, 10 chałupniczych, a także kowal i 1 rybak (łącznie
127 osób i 12 gospodarstw rodzinnych). Około połowy XIX w. miejscowy
folwark (ca 775 mórg łącznie z folwarkiem w Wierzchlądzie) był
własnością mieszczanina Protza.
HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: owalnica
– XIX i I poł XX w.: owalnica
Orzechów
założony został jako owalnica (jedna z typowych dla średniowiecza form
przestrzennych wsi) o wrzecionowatym nawsiu, zorientowanym na osi NNE –
SSW. Należy przypuszczać, że pierwotnie liczba gospodarstw w osadzie nie
przekraczała kilkunastu. Zagrody rozmieszczone były wokół
niezabudowanego placu wiejskiego (w jego centralnym miejscu posadowiony
był jedynie kościół) , przy drogach po wschodniej i zachodniej stronie
nawsia. Orzechów w swym historycznym rozwoju uniknął losu wielu innych
wsi średniowiecznych, przekształconych – w sensie przestrzennym –
wskutek powstania i rozwoju zespołu folwarcznego. Zespół taki powstał w
Orzechowie na północno-zachodnim krańcu historycznej strefy zabudowy, po
zachodniej stronie drogi, a towarzyszyła mu – już w pewnym oddaleniu
(ca 350 m na północ) czterobudynkowa owczarnia. Otwarcia komunikacyjne
zlokalizowane na krańcach układu ruralistycznego; brak przepruć w
zwartych pierzejach wschodniej i zachodniej. Pomiędzy końcem XIX w. a
latami 30-tymi XX w. w rozplanowaniu wsi nie zaszły żadne zmiany.
Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, I poł XX w.:zespół folwarczny i zagrody chłopskie (pełnorolne, 3-4-budynkowe)
Należy
przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w
oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w.
zabudowa Orzechowa miała charakter zwarty. Zagrody, rozmieszczone przy
drogach obiegających nawsie, usytuowane były bezpośrednio przy sobie; na
ich zapleczu wytyczone były ogrody i sady przydomowe. W tym czasie we
wsi współwystępowały zagrody trzy- i czterobudynkowe, w przeważającej
większości pełnorolne. Budynki – w obrębie gospodarstw – rozmieszczone
były „w czworobok” lub w podkowę. W zdecydowanej większości chałupy
posadowione były na froncie siedlisk, kałenicowo względem drogi. Po
bokach podwórz ustawione były – kamienne lub kamienno-ceglane,
częstokroć dekorowane detalem architektonicznym – budynki inwentarskie,
których ściany szczytowe były jednym z elementów wytyczających pierzeje.
W głębi zagród ustawione – najczęściej dwuklepiskowe, szachulcowe –
stodoły. Należy przypuszczać, że do lat 80-tych XIX w. w zabudowie
dominowały obiekty ryglowe; później – ze szczególnym nasileniem w końcu
XIX i na przełomie XIX i XX w. zastępowano je budynkami murowanymi z
cegły ceramicznej lub kamienia (budynki inwentarskie). Nowo wznoszone
obiekty dekorowano częstokroć detalem architektonicznym (opaski otworów
okiennych, gzymsy); w chałupach zwracał uwagę wysoki poziom
rzemieślniczy stolarki okiennej i drzwiowej.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: kościół w Orzechowie wzniesiony został w 2 poł. XIII w. w
obrębie środkowej części nawsia. Był to obiekt salowy, bez
wyodrębnionego prezbiterium. Po stronie zachodniej – na osi – z korpusu
nawowego wyprowadzona była masywna wieża pod niezbyt wysokim,
czteropołaciowym daszkiem namiotowym. W 1764 r. świątynię przebudowano
(zmieniono formę otworów okiennych i południowego drzwiowego). Parcela
przykościelna ogrodzona murem kamiennym.
– zespół folwarczny: w
północnej części wsi, po zachodniej stronie drogi ulokowany był zespół
folwarczny o zgeometryzowanej kompozycji o charakterze zamkniętym. Po
północnej stronie podwórza ustawiony był dwór, prawdopodobnie
akcentowany na osi ryzalitem. Brak informacji o konstrukcji i
charakterze architektonicznym tego obiektu. Budynki gospodarcze,
ustawione po bokach podwórza wzniesione były – najpewniej w 4. ćwierci
XIX w. – z kamienia (i być może częściowo z cegły). W odległości ca 300 m
na północ od wsi znajdowa¬ła się czterobudynkowa owczarnia (obiekty ją
tworzące rozstawione były w czworobok). Brak informacji o konstrukcji i
architektonicznym tych budynków.
– park: po północnej stronie
zespołu folwarcznego, po zachodniej stronie głównej drogi wiejskiej w 2.
połowie XIX w. założono park krajobrazowy o powierzchni ca 3 ha. W
drzewostanie tego zespołu zieleni występowały 23 gatunki (w tym 22
gatunki drzew liściastych, z przewagą wiązów, lip i kasztanowców).
–
cmentarz: przy XIII-wiecznym kościele usytuowany był cmentarz o
powierzchni ca 0, 50 ha i dwukwaterowym rozplanowaniu. W osi poprzecznej
wytyczona była aleja lipowa. W końcu XIX w. obrzeża nekropolii, ujęte
kamiennym murem, obsadzono drzewami liściastymi (głównie jesionami). Na
przełomie XIX i XX w. na terenie cmentarza wybudowano kostnicę
–
remiza: w latach 30-tych XX w., na nawsiu – po południowej stronie
kościoła -wybudowano remizę. Ten niewielki, prosty obiekt, nakryty
dachem dwuspadowym nie odbiegał w zakresie swej formy od powszechnie
występujących wzorców.
WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: owalnica
Historycznie
wykształcona owalnicowa forma przestrzenna wsi jest w pełni czytelna.
Droga obiegająca nawsie od strony wschodniej uległa częściowemu
zatarciu; nie pełni ona już poważniejszego znaczenia komunikacyjnego.
Zagrody rozmieszczone są w zwartych ciągach przy drogach obiegających
nawsie. W miejscu dawnej owczarni powstały trzy niewielkie zagrody.
Zabudowa
zagrody chłopskie: pełno- i średniorolne (3-4-budynkowe)
W
Orzechowie dominują zagrody pełno- i średniorolne, 3- lub 4-budynkowe;
nieliczne gospodarstwa mniejsze (2-budynkowe) skoncentrowane są na
krańcach północnym i południowym założenia ruralistycznego. Przy części
gospodarstw zachowały się stare ogrodzenia kamienne lub ceglane. W
niektórych zagrodach (zwłaszcza po wschodniej stronie nawsia) po 1945 r.
wyburzono stodoły. Elementy historycznej zabudowy (okazałe 6-7-osiowe
chałupy na wysokich cokołach kamiennych oraz kamienno-ceglane budynki
inwentarskie dekorowane detalem architektonicznym) zachowane w
zróżnicowanym stanie technicznym (część z nich jest zaniedbana lub
zdewaloryzowana). Elementy współczesnej zabudowy występują w minimalnym
stopniu.
Elementy funkcjonalne wsi
– kościół: kościół filialny
p.w. św. Jana zachowany w dobrym stanie technicznym, bez wtórnych
przekształceń. Kompletne jest również kamienne ogrodzenie parceli.
–
cmentarz: w okresie po 1945 r. z terenu cmentarza usunięto nagrobki
sprzed II wojny światowej (obecnie są tu tylko nagrobki współczesne).
Rozplanowanie na kwatery częściowo zatarte. Historyczny drzewostan
zachowany w ca 50 % (m. in. 11 lip o średnicy pni 60 cm, 25 jesionów, 50
cm, 2 tuje 25 cm i 3 świerki 50 cm). Mur kamienny i kostnica zachowane.
–
zespół pofolwarczny: kompozycja zespołu pofolwarcznego zatarta.
Współcześnie zachowany jest jeden kamienny (częściowo przebudowany)
budynek inwentarski, zwrócony do drogi ścianą szczytową.
– zieleń
komponowana: park dworski ogólnie zaniedbany; w części wschodniej
powierzchnia częściowo zagruzowana. Wewnętrzny układ komunikacyjny
częściowo zatarty. Kompozycję zaciera ponadto liczny podrost korzeniowy i
20-40-letnie samosiewy. Historyczny skład gatunkowy drzewostanu
zachowany (wiązy ok. 30 %, lipy ok. 30 %, kasztanowce 20 % i robinia
akacjowa 20 % ogólnej liczby drzew). Wyróżnia się 1 topola biała o
obwodzie pnia ca 430 cm. Wiek starodrzewu szacuje się na ca 100 – 120
lat. Mimo zaniedbania park orzechowski stanowi element waloryzujący
krajobraz kulturowy, będąc zarazem naturalnym filtrem higienicznym dla
tutejszego ekosystemu.