ŁUKOWICE (do 1945 r. – niem. Altenkirchen)
LOKALIZACJA
Łukowice
położone są w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i
wschodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze, w odległości ca
1,5 km na północny-zachód od trasy Cedynia – Chojna. Od wschodu wieś
sąsiaduje z Mętnem (odległość ca 4 km), od południa z Orzechowem
(odległość ca 3 km) i od zachodu z Czachowem (odległość ca 2 km).
Bezpośrednie otoczenie wsi wykorzystywane rolniczo, bezleśne (zwarty
kompleks lasu w odległości ca 1 km na północ od wsi). Teren wsi
nieznacznie pofałdowany; średnia wysokość ca 63 m n.p.m. Bezpośrednio na
wschód od osady cztery niewielkie jeziorka.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1334 r.
Pierwotna własność wsi: miejska
Wieś
o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w
1334 r. W okresie tym osada była współwłasnością miasta Cedynia i rodu
von Witte. W okresie od XV w. po 1. ćwierć XVIII w. następowały częste
zmiany właścicieli. W 1725 r. król Fryderyk Wilhelm I przekazał Łukowice
w całości miastu Cedynia.
HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: owalnica
– XIX i I poł XX w.: wieś ulicowo-placowa
Łukowice
założone zostały jako owalnica o wrzecionowatym nawsiu, zorientowanym
na osi NNW – SSE. Pierwotnie liczba zagród w tej osadzie nie
przekraczała ca 10-12. Gospodarstwa te rozmieszczone były wokół
niezabudowanego placu wiejskiego, tworząc zwarte pierzeje. W XIX w.,
najprawdopodobniej w 1. połowie tego stulecia, wskutek zmian w
rozplanowaniu działek siedliskowych w południowo-zachodniej części wsi
doszło do częściowego zatarcia przebiegu drogi, obiegającej nawsie od
strony zachodniej. W końcu XIX w. – jak wynika to z mapy z tego okresu –
droga ta straciła swój walor komunikacyjny. Wieś miała już w tym czasie
formę ulicowo-placową o orientacji SSE – NNW.
Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, I poł. XX w.: zagrody chłopskie, trzy- czterobudynkowe; średnio i pełnorolne
Należy
przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w
oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w.
— jak to wynika z mapy z 1892 r. – zabudowa Łukowic miała charakter
zwarty; prostokątne, dość głębokie parcele przylegały bezpośrednio do
siebie. Przeważały gospodarstwa trzy- lub czterobudynkowe o charakterze
średnio-pełnorolnym. Największe zagrody skoncentrowane były w obrębie
pierzei północno-wschodniej. Na północnym krańcu wsi i w obrębie
południowej części dawnego nawsia zlokalizowane były gospodarstwa
bezrolne, jednobudynkowe. W omawianym okresie – jak się wydaje —
współwystępowały dwa typy organizacji przestrzennej zagród: 1/ z chałupą
posadowioną na froncie siedliska, kalenicowo względem drogi, 2/
(odmiana mniej liczna) z chałupą po boku podwórza, zwróconą szczytem do
drogi. W większości przypadków budynki inwentarskie (kamienne lub
kamienno-ceglane) ustawione po bokach podwórz miały frontowe ściany
szczytowe (częstokroć dekorowane detalem architektonicznym) w linii
pierzei, utworzonej przez chałupy. W głębi podwórz znajdowały się –
najczęściej dwuklepiskowe — stodoły. Można przypuszczać, że do lat
80-tych XIX w. zdecydowanie dominowała zabudowa szachulcowa, zastąpiona w
4. ćwierci XIX i na początku XX w. zabudową murowaną z cegły
ceramicznej. Powstałe w tym czasie chałupy wznoszono na wysokich
cokołach kamiennych; elewacje tych budynków dekorowano detalem
architektonicznym (gzymsy nadokienne, płyciny podokienne). W części
chałup — w osi wejścia frontowego – w partii dachu budowano dwuosiowe
wystawki, nakryte spłaszczonymi daszkami dwuspadowymi.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: kościół w Łukowicach był budowlą salową, wzniesioną z kamienia
(regularny układ obciosanych bloczków kamiennych) na przełomie XIV i XV
w. W okresie późniejszym obiekt otrzymał ceglaną wieżę, usytuowaną na
osi po stronie zachodniej, wyprowadzoną z korpusu nawowego. Kościół
łukowicki przebudowany został w XVIII i XIX w. Parcela przykościelna
ogrodzona była murem kamiennym.
– kuźnia: na południowym krańcu
nawsia posadowiona była kamienno-ceglana kuźnia, wzniesiona
najprawdopodobniej na początku 2. połowy XIX w. (być może obiekt ten
powstał w miejscu starszego o analogicznej funkcji). Przesklepiony
odcinkowo otwór wrót usytuowany był w ścianie szczytowej; analogiczne
przesklepienia miały otwory okienne
– remiza: na początku XX w.,
na nawsiu wzniesiono z cegły ceramicznej remizę o typowej dla tego typu
obiektów formie architektonicznej
– cmentarz: przy kościele
(XIV/XV w.) usytuowany był – zapewne równowieczny świąty¬ni – cmentarz
(pow. ca 0, 2 ha) o regularnym rozplanowaniu. W końcu XIX w. obrzeża
nekropolii obsadzono lipami.
– trafostacja: w latach 10-2-tych XX
w. na południowo-zachodnim krańcu wsi, po północno-zachodniej stronie
drogi prowadzącej do Orzechowa wzniesiono z cegły ceramicznej
trafostację o typowej – dla tego czasu – formie.
WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: wieś ulicowo-placowa
Ukształtowana
w XIX w. forma przestrzenna wsi nie wykazuje współcześnie istotnych
zmian. Likwidacji uległa największa z zagród (usytuowana po wschodniej
stronie skrzyżowania dróg do Orzechowa i Mętna); wybudowano natomiast
nową zagrodę na północno-zachodnim krańcu osady. Pozostałe
przekształcenia odnoszą się do zmian w zakresie zabudowy poszczególnych
gospodarstw. W dalszym ciągu czytelna jest północno-zachodnia część
nawsia ze stawem i fragment drogi obiegającej plac wiejski od
południowego-zachodu.
Zabudowa
zwarta; zagrody trzy-, czterobudynkowe, pełno- i średniorolne
Pierzeje
przy głównej drodze wiejskiej utworzone przez posadowione na froncie
siedlisk chałupy o orientacji kalenicowej oraz usytuowane pomiędzy nimi
budynki inwentarskie (zwrócone do drogi ścianami szczytowymi). Zabudowa
ma charakter zwarty; w południowej części pierzei wschodniej występują
pustacie po zlikwidowanych po 1945 r. zagrodach. W dalszym ciągu
dominują zagrody dość duże, pełnorolne, trzy-czterobudynkowe. W części
gospodarstw występują ubytki po wyburzonych stodołach lub budynkach
inwentarskich. Niewielkie, pierwotnie jednobudynkowe zagrody na
północnym krańcu wsi rozbudowane zostały w większości o małe obiekty
inwentarsko-składowe.
Liczebnie zdecydowanie przeważają obiekty
od 1. 80-tych XIX w. po przełom XIX/XX w., a pod względem konstrukcyjnym
budynki murowane z cegły ceramicznej (a w przypadku budynków
inwentarskich również z kamienia). Stan techniczny budynków
zróżnicowany, najczęściej jednak zadawalający. W porównaniu z innymi
miejscowościami regionu stosunkowo niewiele chałup jest zdewaloryzowana
poprzez poszerzenie otworów okiennych i wymianę stolarki okiennej. Przy
części zagród zachowane XIX-wieczne ogrodzenia kamienne lub ceglane z
charakterystycznymi filarami bramnymi.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: kościół łukowicki jest współcześnie półruiną; obiekt został
zniszczony w trakcie działań 11 wojny światowej. Zachowany, choć nieco
zniszczony, jest kamienny mur ogrodzeniowy parceli.
– kuźnia:
obiekt zachowany bez wtórnych przekształceń, choć nieco zaniedbany.
Budynek wykorzystywany niezgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.
– trafostacja: obiekt zachowany w dobrym stanie technicznym; występują jedynie nieznaczne złuszczenia tynków ścian.
–
cmentarz: w okresie po 1945 r. z terenu cmentarza usunięto nagrobki.
Rozplanowanie kwater uległo zatarciu. Historyczna zieleń zachowana w ca
30 % (m. in. 6 lip o średnicy pni do 60 cm).