CZACHÓW (do 1945 r. – niem. Zachow)
LOKALIZACJA
Czachów
położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i
wschodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze z Bielinka do
Chojny. Od wschodu wieś sąsiaduje z Łukowicami (odległość ca 2, 5 km),
od południowego-zachodu z Niesułowem (Kol. Lubiechów) – odległość ca 2, 5
km i od zachodu z Lubiechowem Górnym (odległość ca 2, 5 km).
Bezpośrednie otoczenie wsi wykorzystywane rolniczo; po stronie północnej
(w odległości ca 1, 5 km) zwarty kompleks lasu. Teren wsi nieznacznie
pofałdowany; średnia wysokość ca 68 m n.p.m.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1317r.
Pierwotna własność wsi: miejska
Czachów
wzmiankowany w źródłach historycznych po raz pierwszy w 1317 r. jako
wieś należąca do miasta Cedyni. W 1336 r. rodzina von Witte otrzymała od
margrabiego brandenburskiego w lenno część osady, liczącej podówczas 64
łany; pozostałe części należały do mieszczan chojeńskich Bollo i
Heinricha . Dział rodziny v. Witte w 100 lat później przeszedł na rzecz
zakonu klarysek cedyńskich jako ich uposażenie. W XV w. działy
własnościowe w Czachowie mieli członkowie rodziny von Sydow, a w XVI w.
rodzin Broker, von der Zinne, Schonbeck, Werbelow, Brucker i Schóning. W
1608 r. Czachów -jako wieś bez wójta lennego – należał do kurfirstowego
amtu w Cedyni; działy własnościowe miały tu również rodziny Werbelow i
Schonebeck. Ok. 1715 r. dotychczasowe dwa majątki rycerskie w Czachowie
zostały połączone i wcielone do domeny królewskiej w Cedyni. W końcu
XVIII w. wieś Uczyła 9 dużych gospodarstw chłopskich, 6 zagrodniczych i
12 chałupniczych; odnotowano też obecność kuźni, młyna i wiatraka. We
wsi mieszkało w tym czasie 197 osób w 21 gospodarstwach domowych. Od
1715 r. osada ponownie była w dyspozycji cedyńskiej rady miejskiej;
status taki utrzymał się w XIX w. W okresie międzywojennym majątek
czachowski (424 ha) należał do Towarzystwa Ziemskiego „Eigene Scholle”
(„Własna Rola”). We wsi było w tym czasie 6 gospodarstw o areale od 22
do 51 ha.
HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: owalnica
– XIX i 1 pot XX w.: owalnica z zespołem folwarcznym i koloniami
Czachów
założony został jako owalnica (jeden z charakterystycznych dla
średniowiecza typów rozplanowania przestrzennego osad) o
charakterystycznym, wrzecionowatym nawsiu, zorientowanym na osi SW – NE.
Pierwotnie -przypuszczalnie — niezabudowane nawsie uległo z czasem (m.
in. wskutek powstania i rozwoju zespołu folwarcznego) lekkiej deformacji
i rozczłonkowaniu. W końcu XIX w. północno-wschodnia część nawsia była
wypełniona stawem; na przeciwległym, południowo-zachodnim krańcu
posadowiony był kościół. W obrębie środkowej części nawsia – po ok. 1850
r. – pojawiły się niewielkie zagrody biedniackie. W końcu XIX w. – jak
ukazuje to mapa – w Czachowie, tak w pierzei pomocnej jak i południowej
występowały liczne pustacie (niezabudowane działki). Zespół folwarczny
zlokalizowany był na północno-wschodnim krańcu wsi, po wschodniej
stronie stawu, wypełniającego kraniec nawsia. W 1. ćwierci XX w.
pojedyncze zagrody powstały przy drodze, odchodzącej od centrum zabudowy
w kierunku południowo-wschodnim.
Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, I poł. XXw.:zespół folwarczny; pełnorolne zagrody chłopskie (czterobudynkowe) i bezrolne (jedno-, dwubudynkowe)
Należy
przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w
oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w.
-jak to wynika z mapy z 1892 r. – w Czechowie zabudowa miała charakter
dość zwarty, choć tak w części pomocnej jak i południowej występowały
pustacie po zlikwidowanych (wyburzonych) zagrodach. Na wschodnim krańcu
wsi zlokalizowany był rozległy zespół folwarczny o zgeometryzowanej,
dwufazowej kompozycji. Jak się wydaje, pierwotnie zabudowania
gospodarcze rozmieszczone były na obrzeżach silnie wydłużonego,
prostokątnego dziedzińca, zorientowanego na osi SWW — NEE (po jego
północno-zachodniej stronie, na granicy parku posadowiony był pałac).
Zapewne w końcu XIX w., w związku ze zintensyfikowaniem gospodarki i
zmianą jej profilu podwórze zostało rozbudowane w kierunku
północno-wschodnim o 3 budynki (w tym dwie obory). Budynki gospodarcze –
jak się wydaje – wzniesione były z cegły i kamienia, a ich elewacji
dekorowane były detalem architektonicznym, charakterystycznym dla
budownictwa folwarcznego 4. ćwierci XIX w. Obiekty te nakryte były
stosunkowo płaskimi dachami dwuspadowymi; w obrębie poddaszy ulokowane
były pomieszczenia składowe na paszę. Brak informacji o
architektonicznej formie i konstrukcji pałacu.
W zabudowie wsi
współwystępowały zagrody pełnorolne, chłopskie, z reguły czterobudynkowe
(choć były wśród nich również trzy- i pięciobudynkowe) i gospodarstwa
bezrolne (jedno- lub dwubudynkowe) robotników zatrudnionych w folwarku.
Mapa z końca XIX w. sugeruje, że w tym czasie większość chałup ustawiona
była na froncie siedlisk, kalenicowo względem drogi. W głębi podwórz
ustawione były — najczęściej dwuklepiskowe – stodoły, a po bokach
budynki inwentarskie i pomocnicze. Do lat 80-tych XIX w. przypuszczalnie
dominowała zabudowa ryglowa (być może część obiektów gospodarczych
wzniesiona była z kamienia). W 4. ćwierci XIX w. rozpoczął się
intensywny proces wymiany zabudowy na murowaną z cegły ceramicznej;
proces ten najsilniej przebiegał na przełomie XIX i XX w. Nowo
wzniesione wówczas chałupy miały nie tylko odmienną orientację (sądzić
należy, że obiekty starsze były wąskofrontowe lub zwrócone do drogi
ścianami szczytowymi), ale też charakteryzował je wyższy poziom
warsztatu architektonicznego, wynikający z podwyższonej zamożności
mieszkańców, ich aspiracji i poczucia estetycznego. W zamożnych
gospodarstwach chałupy były duże, 6-7-osiowe, wznoszone na wysokich
cokołach kamiennych i tynkowane. W zagrodach biedniackich
(skoncentrowanych głównie po północnej stronie nawsia i w jego obrębie)
budynki mieszkalne były niewielkie, częstokroć dwurodzinne. Elewacje
tych obiektów charakteryzowała prostota i – najczęściej -brak tynków.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: kościół czachowski wzniesiony został w 2. połowie XIII w. z
regularnie obciosanej kostki granitowej. Pierwszymi patronami
(donatorami) świątyni byli mieszczanie chojeńscy Bollo i Heinrich,
mający we wsi swe działy własnościowe. Opisywany kościół był budowlą
salową, pierwotnie przypuszczalnie bezwieżową. Obiekt przebudowany
został w XVIII i XIXw.; po stronie zachodniej – na osi — z korpusu
nawowego wyprowadzono drewnianą wieżę, nakrytą wysokim hełmem
ostrosłupowym.
– zespół folwarczny (opis powyżej)
– park:
po zachodniej i północno-zachodniej stronie pałacu założony był w XIX w.
rozległy (ca 2 ha) park krajobrazowy. W drzewostanie współwystępowały
kasztanowce, lipy, graby i jesiony i inne drzewa liściaste. Teren parku
ogrodzony był murem kamiennym.
– zieleń przydrożna: droga dojazdowa do folwarku od południa została w końcu XIX w. obsadzona lipami.
–
cmentarze: przy XIII-wiecznej świątyni, ulokowanej w obrębie nawsia,
znajdował się -najpewniej równowieczny – kościołowi cmentarz o
powierzchni ca 0, 3 ha. Jego regularnie wytyczone granice wygrodzone
były murem kamiennym. Obrzeża nekropolii obsadzone zostały w XIX w.
drzewami liściastymi (głównie jesionami).
– remiza: w latach
20-tych XX w. (być może w miejscu starszego o tej samej funkcji) w
obrębie nawsia, po wschodniej stronie kościoła wybudowano z cegły
ceramicznej remizę o typowej – dla tego typu obiektów – formie.
–
szkoła: w końcu XIX w. na poludniowo-zachodnim krańcu nawsia wzniesiono
z cegły ceramicznej o charakterystycznym – dla tego typu obiektów –
rozmieszczeniu otworów okiennych.
WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: owalnica z zespołem pofolwarcznym
Historycznie
ukształtowana forma przestrzenna nie wykazuje współcześnie istotnych
zmian w stosunku do stanu z końca XIX w. i pocz. XX w. w obrębie
pierwotnej części układu ruralistycznego. Nawsie jest w dalszym ciągu
czytelne, lecz gruntowa droga obiegająca je od strony pomocnej utraciła
na znaczeniu komunikacyjnym Intensyfikacji uległa natomiast zabudowa w
obrębie kolonii południowej. Dekompozycji uległ zespół pofolwarczny,
gdzie wyburzono wszystkie obiekty poza dwiema oborami (wtórnie ich
program użytkowy poszerzony został funkcję mieszkalną) na krańcu
południowo-wschodnim i rządcówką na zachodnim.
Zabudowa
– zwarta (w obrębie kolonii południowej nieco luźniejsza)
– zagrody chłopskie: pełnorolne (3-4-budynkowe) i średniorolne (2-3-budynkowe)
–
zespół pofolwarczny: w części owalnicowej zabudowa Czachowa jest
zwarta; wypełniła się m. in. część pustaci, odnotowanych na mapie z 1942
r. Intensywniej – w porównaniu ze stanem XIX-wiecznym — zabudowane jest
również nawsie, gdzie przeważają niewielkie zagrody dwubudynkowe. W
obrębie kolonii mieszkalnej, sięgającej na południe poza niewielkie
jeziorka (niem. Gross Ferchland See) zabudowa jest nieznacznie
luźniejsza; poszczególne zagrody bądź przylegają do siebie bądź są
oddalone o 30 — 150 m.
Współcześnie – do pewnego stopnia –
ujednoliciła się wielkość gospodarstw ich status majątkowy. W części
owalnicowej współwystępują zagrody pełno- i średniorolne (pierwsze z
nich 3-4-budynkowe, drugie 2-3-budynkowe); w gospodarstwach tych regułą
jest miejsce lokalizacji (na froncie siedliska) chałupy i sposób jej
orientacji (kalenicowo do drogi). Liczebnie przeważają budynki z
przełomu XIX i XX w. Stan techniczny zabudowy chłopskiej zróżnicowany;
część obiektów zdewaloryzowana jest wskutek przebudowy (zmiany formy
bryły lub dachu, poszerzenie otworów okiennych połączone z wprowadzeniem
współczesnej stolarki okiennej).
W kolonii południowej
jednorodna zabudowa z lat 20- i 3(Mych XX w. (trzybudynkowe zagrody z
niewielkimi, 3-osiowymi chałupami pod spłaszczonymi dachami lub wysokimi
; budynki inwentarskie z odeskowanymi ściankami kolankowymi poddaszy). Z
zabudowy folwarcznej zachowały się dwa budynki kamienno-ceglane na
krańcu południowo-wschodnim (budynek wschodni jest mocno zniszczony)
oraz rządcówka (obiekt częściowo przebudowany).
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: kościół filialny p.w. Narodzenia NMP zachowany jest w ogólnie
dobrym stanie technicznym, bez współczesnych przekształceń. Kamienny mur
ogrodzeniowy zachowany.
– zespół folwarczny (opis powyżej).
–
park: park jest współcześnie zaniedbany, częściowo zdewastowany. Teren
zakrzewiony, z licznym podrostem korzeniowym. Wewnętrzny układ
komunikacyjny w znacznej części zatarty. Drzewostan (w przewadze drzewa
80 – 120-letnie, o przekroju pni do ca 60-70 cm) ogólnie zdrowy.
Kamienny mur ogrodzeniowy częściowo uszkodzony.
– zieleń
przydrożna: aleja lipowa, prowadząca na teren dziedzińca gospodarczego
zespołu pofolwarcznego zachowana bez ubytków, w ogólnie dobrym stanie
zdrowotnym.
– 2 cmentarze: z terenu cmentarza przykościelnego
usunięto nagrobki; rozplanowanie kwater uległo zatarciu. Na obrzeżach
nekropolii zachowane ca 80 % XIX-wiecznego starodrzewu (m. in. 26
jesionów o średnicy pni do 40 cm, 1 lipa 60 cm i 1 sosna wejmutka 40
cm). Ok. 1950 r. na północno-wschodnim krańcu wsi, w odległości ca 150 m
od strefy zabudowy i ca 70 m od drogi prowadzącej w kierunku NE
założono jednokwaterowy cmentarz o powierzchni ca 0, 45 ha. Na terenie
tej nekropolii nie wprowadzono zielem. Cmentarz ten zachowany jest w
ogólnie dobrym stanie. Rozplanowanie w pełni czytelne; brak starszych
egzemplarzy zieleni.
– szkoła: budynek szkoły częściowo zdewaloryzowany.
– remiza: obiekt zachowany bez współczesnych przekształceń, wykorzystywany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.