BIELINEK (do 1945 r. – niem. Bellinchen)
LOKALIZACJA
Bielinek
położony jest w południowo-zachodniej części woj. zachodniopomorskiego i
północno-zachodniej części gminy Cedynia, przy lokalnej drodze,
prowadzącej w kierunku Chojny. Od południowego-wschodu wieś sąsiaduje z
Lubiechowem Dolnym (odległość ca 4, 5 km), a od północnego-wschodu z
Piaskiem (odległość ca 5, 5 km) . Wieś posadowiona jest na wschodnim
brzegu Odry, na północnym krańcu tzw. Żuławów Cedyńskich. Tereny po
wschodniej stronie wsi porośnięte są lasem. Teren wsi pofałdowany;
średnia wysokość ca 45 m n.p.m. Osada położona jest na terenie
Cedyńskiego Parku Krajobrazowego.
RYS HISTORYCZNY
Pierwsza wzmianka: 1337r.
Pierwotna własność wsi: rycerska
Wieś
o metryce średniowiecznej, wzmiankowana w źródłach po raz pierwszy w
1337 r., w księdze ziemskiej margrabiego Ludwiga. W końcu XV w. osada —
określana jako „słowiańska” — była (wraz z Lubiechowem Dolnym i Górnym)
własnością rodu von Schoning. Miejscowa ludność utrzymywała się z
rybołówstwa (przy wsi nie było gruntów uprawnych).
Ok. 1718 r. we
wsi było 11 rodzin rybackich. Na początku lat 20-tych XVIIIw. powstała
tu cegielnia, a w kilka lat później smolarnia. Od 1724 r. osada przeszła
na własność rodu von Marwitz, a od początków XIX w. na rzecz rodziny
von Langen. Od lat 40-tych XIX w. wieś intensywnie rozbudowuje się. W
połowie XIX w. właścicielami wsi była rodzina von Keudell (w ich rękach
pozostawały w tym czasie również Lubiechów Dolny i Górny). W 1849 r. w
okolicach Bielinka rozpoczęto budowę wałów ochronnych przy korycie Odry;
prace te ukończono w 1858 r. Przy wsi powstał port zimowy, przeznaczony
na schronienie barek. W latach 1908-09 wybudowano we wsi kościół, w
miejscu starszej, szachulcowej świątyni.
HISTORYCZNA FORMA WSI
Układ przestrzenny
– pierwotny: liniowy
– XIX i I poł. XX w.: wielodrożny
Pierwotna
forma ruralistyczna zatarta. Specyfika regionalna i historyczny
charakter wsi skłaniają do przypuszczenia, że Bielinek wykazywał
rozplanowanie liniowe; oś kompozycyjna przebiegała równolegle do koryta
Odry. Niewykluczone, że już pierwotnie założenia przestrzenne zamknięte
było po stronie północnej niewielkim trójkątnym placem, w obrębie
którego posadowiony był kościół. Nie można również wykluczyć, że wieś
była pierwotnie po stronie pomocnej nieprzejezdna, a cały układ miał
charakter zaułkowy.
W końcu XIX w. Bielinek był już
wielodrożnicą. Oprócz wspomnianej niżej zabudowy przy głównej drodze
wiejskiej N – S, zagrody powstały przy trzech drogach wyprowadzonych w
kierunkach N, ISTNE i NE z punktu po północno-wschodniej stronie
kościoła. Porównanie map z lat 90-tych XIX w. i lat 3O-tych XX w.
wykazuje zwiększenie intensywności zabudowy przy wspomnianych wyżej
nowych drogach.
Zabudowa
– pierwotna: zagrodowa
– XIX, 1 pot XX w.: zwarta, średnio- i małorolna; zagrody dwu-,trzybudynkowe
Należy
przypuszczać, że pierwotnie dominowała zabudowa chłopska (zagrodowa), w
oparciu o historycznie wykształconą strukturę własności. W końcu XIX w.
w Bielinku zdecydowanie przeważały zagrody niewielkie, dwu- i
trzybudynkowe, w których chałupy posadowione były kalenicowo na froncie
siedlisk. Nieco większe, prawdopodobnie o programie rolniczym,
gospodarstwa skoncentrowane były w pobliżu trójkątnego placu
przykościelnego. Zabudowa w pierwotnej części wsi miała w tym czasie
charakter zwarty, a nieco luźniejszy przy drogach odchodzących w
kierunkach pomocnym i północno-wschodnim. Należy przypuszczać, że do lat
8O-tych XIX w. w zabudowie wsi dominowały obiekty wzniesione w
konstrukcji szachulcowej; później (głównie w okresie od końca XIX w. po
lata 20-te XX w.) zastąpione one zostały przez budynki murowane z cegły
ceramicznej. Nowo wznoszone obiekty (również gospodarcze, zwłaszcza te
ustawione w pobliżu drogi) charakteryzowały się bogatszą – niż
dotychczas -kompozycją elewacji i użyciem detalu architektonicznego, co
było m. in. odzwierciedleniem wzrostu zamożności miejscowej ludności.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: forma architektoniczna i konstrukcja pierwotnej świątyni nie
są znane. Zapewne w XVIII w. wybudowano kościół szachulcowy, a w latach
1908/09 – najpewniej ceglany – kościół neogotycki.
–
przepompownia: w 1896 r. na południowym krańcu wsi wybudowano
przepompownię Polderu Cedyńskiego. Parterowy, murowany z cegły budynek, o
ścianach dzielonych lizenami nakryty był spłaszczonym dachem
dwuspadowym.
– szkoła: w latach 20-tych XX w. na
północno-wschodnim krańcu pierwotnej części wsi, w odległości
kilkudziesięciu metrów na wschód od kościoła, po południowej stronie
drogi W – E wybudowano z cegły budynek szkolny, nakryty wysokim łamanym
dachem mansardowym. Obiekt miał w charakterystyczny dla tego typu
obiektów rozmieszczone otwory okienne. Należy przypuszczać, że nie była
to pierwsza w dziejach Bielinka szkoła; trudno jednak wnioskować czy
obiekt (obiekty ?) wcześniejsze usytuowane były w tym samym miejscu.
–
wiatrak: w północno-wschodniej części wsi, w odległości ca 400 m na
wschód od strefy zabudowy, na wyniesieniu terenu, posadowiony był
wiatrak (najprawdopodobniej koźlak), któremu towarzyszyła jednobudynkowa
zagroda młynarza.
– cegielnia: na południowym krańcu wsi, bezpośrednio przy Rowie Głównym zlokalizowana była wielobudynkowa cegielnia.
–
remiza Na północno-wschodnim krańcu pierwotnej części wsi, na przełomie
XIX i XX w. wybudowano z cegły ceramicznej remizę, nakrytą niezbyt
wysokim dachem naczółkowym. Elewacje długie i szczyty dachu dekorowane
smukłymi blendami. Otwór wrót – w ścianie szczytowej – przesklepiony był
pełnołukowo; zwracała uwagę dekoracyjna forma okuć wrót.
–
cmentarze: przy kościele znajdował się równowieczny świątyni cmentarz o
powierzchni ca 0, 15 ha. Obrzeża tej nekropolii w końcu XIX w. zostały
obsadzone drzewami liściastymi (głównie lipami). Drugi cmentarz założony
został w 2. połowie XIX w. na północno-wschodnim krańcu wsi, w
odległości ca 200 m na wschód od strefy zabudowy. Powierzchnia tej
regularnie wytyczonej nekropolii wynosiła ok. 0, 65 ha. Obrzeża
cmentarza w XIX w. obsadzone zostały drzewami liściastymi (głównie
jesionami i lipami).
WIEŚ WSPÓŁCZESNA
Układ przestrzenny: wielodrożnica
Wykształcony
w końcu XIX w. układ ruralistyczny zachowany jest w pełni współcześnie.
Wieś ma formę wielodrożnicową, nieco chaotyczną. W znaczący sposób
zmniejszyła się intensywność zabudowy w zachodniej pierzei pierwotnej
części wsi i na krańcu północno-zachodnim, gdzie zatarty został ponadto
przebieg drogi N – S. W znaczący sposób zmieniło się natomiast otoczenie
krajobrazowe; po pomocnej stronie wsi powstał rozległy zalew (Stara
Żwirownia) wskutek eksploatacji złóż kruszywa.
Zabudowa
– zwarta; zagrody dwu-, trzybudynkowe
W
Bielinku dominuje współcześnie typ niewielkiej, dwu- lub
trzy-budynkowej zagrody mało- lub bezrolnej, w której chałupa
posadowiona jest na froncie siedlisk, kalenicowe względem drogi.
Najmniejsze gospodarstwa zlokalizowane są na krańcu południowym,
największe (trzybudynkowe) w części północnej. Liczebnie przeważa
zabudowa z lat 10-30-tych XX w. Sporadycznie występują obiekty –
zwłaszcza gospodarcze – z końca XIX w. (np. budynek inwentarski nr 34);
większość z nich jest jednak w mniejszym czy większym stopniu
zdewaloryzowana (np. poprzez poszerzenie otworów okiennych). Obiekty
wzniesione w technice szachulcowej praktycznie nie występują.
Elementy funkcjonalne wsi
–
kościół: aktualnie w Bielinku odbudowywany jest kościół; obecnie
prowadzone są prace wykończeniowe w obrębie wnętrza. Powstała w
ostatnich latach świątynia to obiekt neobarokowy w charakterze, a
asymetrycznie ulokowaną wieżą, wybudowany z bloczków betonowych. Teren
przykościelny nieogrodzony.
– przepompownia: w 1966 r. zachowany
całościowo budynek przepompowni otrzymał nowe wyposażenie techniczne.
Przy obiekcie wzniesiono parterowy, otynkowany aneks.
– 2
cmentarze: na terenie cmentarza przykościelnego brak nagrobków;
rozplanowanie kwater jest nieczytelne. Drzewostan zachowany w ca 60 %
stanu pierwotnego (pozostało m. in. 9 lip o średnicy 60 cm, 2 wiązy 50 i
1 kasztanowiec 60 cm). Cmentarz północno-wschodni ogólnie zaniedbany,
miejscami zdewastowany. Układ kwater zatarty; nagrobki zniszczone lub
usunięte (pozostało kilkanaście mogił). Pierwotny drzewostan zachowany w
ca 70 % (zachowane m. in.: 7 lip o średnicy pnia 55 cm, 3 kasztanowce
55 cm, 10 jesionów 50 cm i 16 akacji 50 cm.
– wyrobisku żwiru: na
północno-wschodnim krańcu wsi znajdują się zabudowania i urządzenia
techniczne wyrobiska żwiru (obiekty oznaczone nr 54); pochodzą one w
całości z okresu po 1945 r.
– szkoła: budynek szkolny zachowany w
dobrym stanie technicznym, bez wtórnych przekształceń. Obiekt
użytkowany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.
– zieleń
komponowana: zieleń przydrożna (szpalery lipowe przy głównej drodze
wiejskiej i prowadzącej w kierunku Starej Żwirowni oraz aleja lipowa
przy drodze, wiodącej w kierunku północno-wschodnim) zachowana w ogólnie
dobrym stanie zdrowotnym, bez większych ubytków.